Читать онлайн книгу "Бөртектән – көшел (җыентык)"

Бөртектән – көшел (җыентык)
Р?льдар Маликович Низамов


РљРѕСЏС€ – бихисап нурлардан, диңгез – тамчылардан, ындыр табагындагы көшел бөртекләрдән торган кебек, кеше күңеле РґУ™ Р±РёРє нечкә-нәфис РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂРґУ™РЅ – гамь нурларыннан тукыла. Танылган галим-педагог, журналист, язучы Р?лдар Низамов Р±Сѓ китабында шул нурларны шагыйранә парчалар итеп тасвирлаган РґР°, кыйсса көшеле итеп туплап, шулар ярдәмендә замандашының күңел дәрьясын, СЂСѓС…Рё дөньясын сурәтләргә омтылган.





Р?лдар Мәлик улы Низамов

Бөртектән – көшел





© Татарстан китап нәшрияты, 2016

В© Низамов Р?.Рњ., 2016





Парчалар көшеленнән кыйсса





Кереш урынына өч парча


Бер карадым күзләреңә,
Р?кенче йөзләреңә…

    Халык җырыннан


Гамь нуры

Кояш – бихисап нурлардан, диңгез – тамчылардан, ындыр табагындагы көшел бөртекләрдән торган кебек, кеше күңеле дә бик нечкә-нәфис күзәнәкләрдән – гамь нурларыннан тукыла. Заманында «Бер карадым…» дигән китабымның беренче парчасы «Гамь нуры» дип аталган иде. Ул елларда «гамь» сүзе әле еш телгә алына иде, бер-береңә игътибар, кече күңеллелек, гуманлык мәгънәсендә.

Миңа калса, гамь ул иң башта кешенең карашында чагыла.

У?РЅУ™ РёСЂС‚У™РЅРіРµ урамнан җиңел-җиңел атлап, бер яшь ханым РєРёР»У™. Р?РїС‚У™С€ хатыны белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™-СЃУ©Р№Р»У™С€У™ атласа РґР°, каршысына килүчегә РґУ™ игътибар итте. Күтәрелеп карады.

Аның күзләре зәңгәр иде. Март иртәсе кебек чиста, якты. Ул бары бер карады. Юк, батырып та карамады, әлеге якты карашын сирпеп кенә алды. Текәлеп, ниндидер мәгънә салып та димәс идем. Гамь белән карады!

Гамь ул – кешенең эчке дөньясыннан – җаныннан чагылган бер нур. Җаның тормышка, кешеләргә битараф булмаса, үзең өчен генә яшәмәсәң, синдә гамь булыр, һәм иң әүвәл ул синең карашыңда чагылыр.

Рәхәт бит кемнеңдер сиңа бераз гына кызыксынып, кечкенә генә шуклык та кыстырып, әз генә серле дә итеп, кыскасы, игътибар белән, гамь белән карап китүе, шулай итеп, сине янәшәдәге телеграф баганасыннан аерып, үзенә тиң санавы. Рәхә-әт!

У? ТЇР·РµТЈ СЃРѕТЈ Р±РёСЂУ™СЃРµТЈРјРµ кешеләргә шундый рәхәтне? Бармы РёРєУ™РЅ карашыңда гамь?

Бардыр. Булмый калмас. Кешенең тәне гел күзәнәкләрдән тукылган кебек, күңеле дә гамь нурларыннан тора булыр.

Бер карау – бер нур.

Һәркайсыбызның гомере шундый нурлардан торсын иде, без аларны бер-беребездән кызганмасак иде.


Корама

Торып-торып, әнинең корама юрганнарын исемә төшерәм, көрпә, япмаларын.

Бер-берсенә кысып-кысып тегелгән ситсы кисәкләренә берәм-берәм карый китсәң, сурәтле китаптагы рәсемнәр кебек, безнең гаилә турында, әти-әни, туганнар, йорт хәлләре турында, хәтта безнең авыл, аның кешеләре турында әллә нихәтле истәлек хәтергә төшәр иде.

Сәламәтлеге тәмам какшап, инде текми, типчеми башлагач та, шул юрган, көрпәләргә карап-карап утырыр иде, тик кенә торганда корама кисәкләренең әле берсен, әле икенчесен сыйпап-сыйпап куяр иде. Теге йә бу ситсыны ни хөрмәткә, кайчан, ничек алу-кайтарулары, кемгә нәрсә тегүен, кайсы баласының шул киемгә ничек сөенүен… ниләр генә сөйләмәгәндер аңа гомеренең шул гап-гади бер ядкяр кисәкчекләре.

Хәтерлим: кораманы типчегәндә, әни һәр кисәкне җентекләп карап, бер-берсенә куеп, үлчәп, чагыштырып, сыйпап-тигезләп сайлар иде, төсен – төскә, сызыгын сызыкка тәфсилләп яраштырыр, төн йокыларын, күз нурын жәлләмичә тегәр иде. Сабырлык, түземлек, уңганлык билгесе ул корама юрган, япмалар. Корама тегү кызларны әйбер кадерен белергә, аны сак тотарга, зәвыклы, тәртипле булырга да өйрәтә.

Бервакыт шулай, Сергей Есенинның туган авылы Константиновкада булганда, шагыйрьнең туган йортында аның әнисенең караватына ябылган корама юрганны күреп, сәер бер дулкынлану кичергән идем. Шул йорт, шагыйрь үзе, аның әнисе миңа тагын да якын, тагын да кадерле булып киткән иде. Нишләптер шул корама япма шагыйрьнең үзенчәлекле, талантлы иҗатына турыдан-туры бәйледер кебек тоелды. Уйлый калсаң, нәкъ әнә шул корама сурәтләрен без аның шигырьләре итеп укыйбыздыр да әле. Безнең парчаларны да укучыбыз әнидән үк килгән сурәтләр дип кабул итмәс микән?


Куен дәфтәре

Яңа елга аяк басканда, кешеләр теге елда ниләр булганын күз алдыннан кичерми калмыйлардыр, башкарган эшләренә үз-үзләренә хисап бирәләрдер. Мин исә бер ел буе тутырылган куен дәфтәремне алып, почмагына «… ел» дип язып, архивка салып куйганчы, аны битләп-битләп карап чыгам. Бер ел гомер күз алдыннан үтеп китә.

Кайвакыт тоташ-тоташ та карарга туры РєРёР»У™. Р?РєРµ һөнәрем РґУ™ – елгачы РґР°, журналист та – СЋР», СЃУ™С„У™СЂ-СЃУ™СЏС…У™С‚ белән бәйле булганга, куен дәфтәре минем С‚У©Рї СЌС€ коралым санала. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ алар гомер Р±СѓРµ тутырылган. Куен дәфтәре – кулъязма РґР°, көндәлек, хәтта кечкенә генә музей РґР° әле СѓР».

Менә бу дәфтәрчек нишләп авыр икән дисәм, кечкенә генә бер шайба кисәге дә каптырып куелган икән – КамАЗда штампланган беренче кечкенә деталь!

У? менә Р±Сѓ битләрдән әчкелтем-төчкелтем РёСЃ әле РґУ™ очып бетмәгән. Каучук бөртеге РґУ™ саклана РёРєУ™РЅ. Анысы РўТЇР±У™РЅ Камада булган тантананы хәтерләтте.

Бу блокнотка сап-сары бер «бит» өстәлгән – У©СЂУ™ТЈРіРµ яфрагы. Горькида, Владимир Р?льич Ленинны СЃРѕТЈРіС‹ юлга озаткан аллеяда, Т–РёСЂ шарының төрле почмакларыннан бөек юлбашчыбызны РёСЃРєУ™ алырга килгән РєТЇРї кеше арасында басып торганда өстебезгә иелгән карт өрәңгедән туп-туры куен дәфтәренә очып төшеп, шунда истәлеккә калган яфрак.

РЇРЅУ™ РґУ™ бер РёСЃ борынга тиде – таныш, тәмле РёСЃ. Гап-гади арыш башагы РёРєУ™РЅ ләбаса. Туган яклардан – Казан арты басуларыннан ияреп килгәндер РёРЅРґРµ. У? тагын бер генә Р±РёС‚ аша – үзебезнең ишегалдыннан өзеп алган исле ТЇР»У™РЅРЅРµТЈ сары эшләпәсе…

Куен дәфтәрендә күбрәге, әлбәттә, язу-сызулар. Ни генә сөйләми алар! Бүтән кешегә берни аңлатмый торган тамга-сүзләр синдә әллә нихәтле хатирә уятып җибәрә. Шулай да нинди генә төртке, нинди генә билге булмасын, аларның күпчелеге кеше, аның язмышы, гамьле карашы турында.


* * *

Шушы өч парчадан игътибарлы укучым тел төбемне төшенде булса кирәк. Аның игътибарына тәкъдим ителгән бу әсәр, гәрчә ул эчтәлеге белән гамь нурларыннан торып, бербөтен булса да, төзелеше белән төрле-төрле корама өлешләрен хәтерләтәчәк, ә чыганагы журналистның гомер буе бөртекләп җыелып килгән куен дәфтәрләре икән.




У?РЅРё Р±РёСЂРіУ™РЅ җылы җаннан китми


Күңелемә алтын кеби сүзләр тезеп киткән әни.
Мин сөйләрмен, әнкәм, илгә ул сүзләрең,
Р? РјРёТЈР° тойгым сөйләрлек тел биреп киткән У™РЅРё.

    Зыя Ярмәки


Өйгә кайтам

Җәй буе авылда, әбиләрендә яткан улыбызны бу ялда өйгә алып кайтырга җыенган идек тә, булмады – ясле-бакчасын бер атнага ремонтка яптылар.

Дөресен әйткәндә, мин моңа сөендем генә. Тагын бер атна булса да торсын әйдә дөнья рәхәтендә. Югыйсә ясле-бакчаларга ташып ни интектерәбез шул сабыйларны. Үзең белән бергә аны да иртүк уятасың. Тавышыңны ишетеп, бер күзен генә ачып карый да, каршында дару тотып торалармыни, чырае сытыла, тизрәк юрганны башына өстери. Ун дәшеп, унберенчесендә кузгалса, бик шәп инде. Ул арада ык-мык итеп торырга вакыт та калмаган. Алма йә печенье кисәге тоттырасың да, әйдә, җәһәтрәк урамга. Яңгыр яуса да йөгерәсең, таш яуса да. Сыйсаң да керәсең автобуска, сыймасаң да кысыласың.

Бакчалары җәннәт тә бит – көне буе кадердә, тамагы тук, өсте бөтен, тик әлеге шул иртәнге азапланулары искә төшә дә, менә бүгенге кебек, бик сагынган минутларда да, аз гына булса да торсын әле авылда дип куясың.

Хатын да шулайрак уйлаган, күрәсең, бакча ябылу хәбәрен ишетүгә:

– Ярар, шәп булган, әйдә, әни тагын бер атнага ничек тә түзәр, малай да кайтырга ашкынып тормыйдыр әле, – диде.

Авылга кайтып төшкәч үк, ул, малайны тизрәк куандырырга теләптер, ахры:

– Уенчыкларыңны җыеп маташма инде, улым, тагын бер атнага калырсың, бакчагыз ябылган икән, – дияргә ашыкты.

У?РјРјР° РЅРё РєТЇСЂРёРє: РєРёРЅУ™С‚ кенә малайның сөмсере коелды РґР° төште, башы иелде, Т»РёС‡ көтмәгәндә күзендә РёРєРµ бөртек яшь тамчысы күренде. Барыбыз өчен РґУ™ көтелмәгән С…У™Р» РёРґРµ Р±Сѓ. У?Р±РёСЃРµ хәтта авызына китергән чынаягын РєРёСЂРµ РєСѓР№РґС‹.

– Бакчы бахыркаемны, балавыз СѓРє сыга башлады РёС‡ Р±Сѓ. У?Р№С‚ әле, РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРї шулчаклы ыргыласың калага? Асфальтыгыз СѓС‚ кебектер, ялантәпи басармын РґРёРї уйлама РґР°, сагынырсың чирәмне. Сыек сөтегезне ташка үлчим РґУ™ дару РёСЃРµ килгән суыгызга РЅРё әйтим. У?Р№РґУ™, утыр әле ТЇР· кырыма җәһәтрәк, әле генә Т—РёР»У™Рє алып кердем, капкалап ал.

Малай, әбисенә күтәрелеп тә карамыйча, йөгереп килеп, әнисенең итәгенә сарылды.

– Өйгә кайтам! – диде ул, баягысыннан да ялварулырак һәм тагын да таләпчәнрәк итеп.

Ничектер бик тә якын булып ишетелгән менә шул тавыш һәм бик таныш тоелган әлеге күренеш һич көтмәгәндә мине икенче бер дөньяга, гомерем баскычының беренче басмаларына төшереп куйды. Яшен вакытында бер генә мәлгә ачылып, яктырып киткән тирә-як сыман, балачагымның еракта калган бер почмагы гөлт кабынып, якты нурларга коенып алды.

…Ул вакытта РјРёТЈР° алты яшь кенә РёРґРµ әле. Сугышның бөтен явызлыгын РєТЇР· алдына китереп бетерә РґУ™ алмаганмындыр. У?РјРјР° бер РЅУ™СЂСЃУ™ РєУ©РЅ кебек ачык: ашарга җитмәүдә шул сугыш кына гаепле, С‡У©РЅРєРё әти сугышта, У™ әти безгә Р±РёРє С‚У™, Р±РёРє С‚У™ РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ; аның РјРѕРЅРґР° калган киемнәре, РєРёСЂУ™Рє-яраклары, У©Р№РґУ™РіРµ башка затлы әйберләр кебек ТЇРє, РєТЇРїС‚У™РЅ РёРЅРґРµ РѕРЅРіР°, бәрәңгегә алмашынып беткән. Т®Р·Рµ кайтса, алмаштырырга яраклы тагын берәр РЅУ™СЂСЃУ™ алып кайтмыйча калмас РёРґРµ әле.

Р?-Рё-РёС…, СѓР» кайтса, Фатыйма апа килгәндә була торган Р±У™Р№СЂУ™РјРЅУ™РЅ бер РґУ™ РєРёРј булмас РёРґРµ. РЈР» апа – У™РЅРёРЅРµТЈ туганы – башка авылда тора. Балалары СЋРє. Килгән саен аның ялтыравыклы РєТЇРЅ сумкасында безгә берәр С‚У™Рј-том булмый калмый. Перәннек, печенье РґРёРіУ™РЅ тәмле РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРЅРµ без беренче тапкыр шул могҗизалы сумкадан авыз иттек.

Перәннекне тешләп ашау юк инде ул, ике куллап тотасың да баллы ялтыравыгын гына ялыйсың. Шулай да ул күз ачып йомганчы эри дә бетә. Апа исә бик тиз бушаган сумкасын каккалап ала да килгән саен әйтә торган сүзләрен тезә:

– Р?-Рё-Рё, Гафифә, Р±РёРіСЂУ™Рє ишлесез, ничек ашарга җиткерәсең боларга, җаным.

– Биш кенә бөртек ич алар, апай, – дип елмайгандай итә әни, – бездә тугыз-ун җан белән калганнар да аз түгел…

Җәй башында апа тагын килде. Бу юлы аның гадәттәге сүзләре озынрак булды:

– У?ллә берәрсен РјРёТЈР° биреп Т—РёР±У™СЂУ™СЃРµТЈРјРµ, Гафифә, яшелчә өлгерә, бал аертыр вакыт Т—РёС‚У™, СЃРёРЅРґУ™, ичмасам, бер кашыкка булса РґР° РєРёРјРё торыр.

У?РЅРё башта, һәрвакыттагыча, безнең өчен борчылуына, кайгыртуына Р°ТЈР° рәхмәтләр укыды, аннары көтмәгәндә генә РјРёРЅРµ мактарга тотынды, СЏРЅУ™СЃРµ, үсте РёРЅРґРµ, каз Р±У™Р±РєУ™Р»У™СЂРµ РґУ™ карый ала, У©Р№ сакларга РґР° ярарлык, түтәлдән С‡ТЇРї С‚У™ утый.

Аның кая таба сукалавын барыбыз да тиз төшендек. Туганнар миңа карады. Фатыйма апа, аркамнан кагып:

– Бездә син яраткан рәсемле китаплар күп, – диде.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ СѓР» РјРёРЅРµ үзләренә алып китте.

Чыннан да, аларда тормыш бездәгедән күп ару иде: ашарга җитәрлек, сурәтле китаплар – җаның күпме тели, шулчаклы, эшне әллә ни күп кушмыйлар.

Ләкин атна-ун көн үтүгә, мин үзебезнең авылны сагына башладым. Тик кенә торганда келт итеп йә әни, йә туганнар искә төшә. Өйдә калган вак кына нәрсәләр дә бик кызыклыга, бик кадерлегә әйләнә, сагындыралар, үзләренә тарталар.

Р?СЂС‚У™РЅ торып РєТЇР·РЅРµ ачсам, күңел үзебезнең У©Р№РіУ™ оча. РђРЅРґР° булсам, әлеге кебек, кая барып бәрелергә белмичә аптырап торыр идеммени? Р‘У™Р»У™РєУ™Р№ сеңелкәшне күтәреп болдырга алып чыгар идем РґУ™, кояшта тик җылынып утырыр идек; урамга чыгып сызарга ярамый, сеңелкәшнең егылып С‚У©С€ТЇРµ бар, олы апай РёРґУ™РЅ юып, СЃСѓ китереп бетергәнче, аның белән юанырга туры РєРёР»У™. Өстәвенә эшкә киткәнче, У™РЅРё безгә РґУ™ СЌС€ кушып калдыра: такта өстенә РєРёР±У™СЂРіУ™ таратылган чыпчык кузгалагын әйләндереп торырга. Кичен кайткач, У™РЅРё аны сугып, орлыгын С‚У©СЏ РґУ™ ботка Р№У™ РєТЇРјУ™С‡ пешерә.

РќУ™СЂСЃУ™ генә пешерсә РґУ™, кузгалак кузгалак РёРЅРґРµ, тәмсез була. Мондагы кебек тәмле РёРїРё безгә Р±РёРє СЃРёСЂУ™Рє СЌР»У™РіУ™ шул. У? аның каруы У©Р№РґУ™ кичен ничек СЂУ™С…У™С‚ була: У™РЅРё эштән кайта, кырын-кырын гына басып, РєУ™Т—У™ РґУ™ РєУ©С‚ТЇРґУ™РЅ кайтып керә. Кайдан сизеп ала диген, СѓР» арада бәтие РґУ™ чабып килеп Т—РёС‚У™. Килеп Т—РёС‚ТЇРµ була, ялт кына тезләнеп ала РґР° җиленгә С‚У©СЂС‚У™-С‚У©СЂС‚У™ РёРјУ™ башлый. Т®Р·Рµ ачулы, ТЇР·Рµ кабалана. У?РЅРёСЃРµ ачуланмый, башын Р°ТЈР° таба борган РґР°, тегенең бер РґУ™ тик тормаган койрыгына карап, рәхәтлек кичерә сыман. «Тәмле РЅУ™СЂСЃУ™ РєТЇРї булмый», – РґРёРї, апай бәтине аера РґР° абзарга ябып РєСѓСЏ. У?РЅРё РєУ™Т—У™РЅРµ саварга керешә, У™ без РєТЇРїС‚У™РЅ РёРЅРґРµ кулга кашык алып, СЃУ©С‚ өстендәге күбекне чөмерергә әзербез. Күбеген генә җыеп алачакбыз, сөтен эләктерергә ярамый. У?РЅРё аннан май атлый, майны сатып, ашарга юнәтәбез, заём түлибез.

Монда анысы сөтне дә көн саен диярлек эчәм, уйнарга теләсәм, сеңелкәш тә балакка ябышмаган, идән юганда «таптама!» дип, апай да аяктан чеметеп алмый. Тик монда барыбер күңелсез, нәрсәдер җитми. Сеңелкәш тә сагынадыр, җыласа да, ул миңа «аб-ба» дип дәшә белә иде. Апайның чеметүе дә шунда ук онытыла, чөнки кич җиткәч, ул барыбызны җыеп ала да кычкырып китап укый башлый. Бер-береңнең сулышын ишетеп, шыпырт кына китап укыганны тыңлап утырудан да рәхәт дөнья бар микән.

Ничек кенә өйгә кайтырга инде? Бу сорау минем баштан чыкмый торган авыр хәсрәткә әйләнде. Апага әйтергә кыймыйм. Качып китү турында уйласам, монда килгәндә Коры елгада очраган бүре күз алдына килеп баса да, бөтен тәнгә салкын йөгерә. Тагын очраса, нишләрсең. Таяк тоткан ападан да курыкмады ич, кымшанмыйча тик утырып калды.

Олы апаемның килеп С‚У©С€ТЇРµ минем өчен әйтеп бетергесез Р·СѓСЂ сөенеч булды. У?РјРјР° СѓР» озак тормады, бер-РёРєРµ РєРёС‡ йоклады РґР° бер чиләк Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ алып кайтырга җыенды. РњРёРЅ аны озата киттем. Бераз баргач тукталдык.

– Бар инде, энем, кайт, апа ачуланыр, үзең дә арырсың, – диде апай.

– Тагын аз гына барыйм инде, йөгең авыр ич, – дидем.

Бераздан апай янә туктады.

– Теге авылны гына синең белән чыгыйм инде, – дим.

У?ле үтенеп, әле тартышып, РјРёРЅ аның белән ярты юлны диярлек С‚У™РїРёР»У™СЂРіУ™ өлгердем. Р?РЅРґРµ башкача үтенү-тартышу РјУ©РјРєРёРЅ түгел иде… РњРёРЅ С‚ТЇР·У™ алмадым, кулларым белән битне каплап, елап җибәрдем:

– Өйгә кайтам, кире җибәрмә мине!

Апай башта орышып карады, аннан, мине кочаклап, үзе дә елап алды. Аның «әни икебезне дә үтерер», «яңа бәрәңге җиткәнче генә тор, ичмасам», «апа ачуланыр, безгә бүтән килмәс» дигән сүзләренә дә иреннәремне тешли-тешли түздем, барыбер кире чигенмәдем. Бу минутта миңа җылы сөт тә, тиздән аертылачак бал да кирәкми иде. Үзебезнең авыл, үзебезнең өй генә булсын, үземнең әнием, үземнең туганнарым гына булсын, башка берни дә кирәкми!

– Өйгә кайтам, барыбер кайтам!

…Яшен аткандагы кебек ялт кына күңел түреннән үтеп киткән бу хатирә кыйпылчыгы йөземә, карашыма тәэсир итте, күрәсең, әнисенең ни дип тә әйтергә белми торуын күреп, улым миңа килеп сыенды:

– Өйгә кайтам!

Мин аны, күтәреп алып, күкрәгемә кыстым:

– Ярар, җыен әйдә, берәр җаен табарбыз.

Малайның күзендәге яшь бөртекләре ниарададыр юк та булды.


Кич утыру

Авылда кышкы кич. Тышта җил улый, яфрак-яфрак кар кисәкләрен тәрәзәгә китереп бәрә. Караңгы пыяла агара бара, агара бара.

УЁР№РґУ™ җылы. РљРёС‡ утырабыз. У?РЅРёР»У™СЂ Р№РѕРЅ СЏР·Р°, Р±У™Р№Р»У™Рј бәйли. Кызлар җырлап та ала. Вакыт-вакыт РјРёРЅРЅУ™РЅ китап укыталар. Аннары перәннек белән С‡У™Р№ эчеп алабыз.

У?РЅРё бүген оекбашны РјРёТЈР° бәйли. Үлчәргә РґРёРї кидертеп карый. Шундый йомшак, җылы, саласы килми тора. Салып Р±РёСЂРіУ™С‡ С‚У™ әле, яртылаш кына Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ булса РґР°, оекбашның аякта җылысы кала, рәхәте озак кына С‚У™РЅРЅУ™РЅ китми.

Кайвакыт, кемгәдер хат килсә, шуны кычкырып укыйлар. Р?ТЈ башта бүген У©Р№РґУ™ кем булса, шуларның барысына РґР° берәм-берәм сәлам укыйлар. РҐУ™Р№Р»У™РєУ™СЂР»У™СЂ, СЃРёР·У™Рј, хатта язылмаган булса РґР° сәлам У™Р№С‚У™Р»У™СЂ.

Балачакта безгә атап сәлам язсалар, бик тә күңелле булыр иде. Кич утыруларның мәгънәсе, кадере шундадыр кебек тоела иде.


Тургай нигә картаймый?

Автобус шәһәрдән бик иртә кузгалды. Таң яктысы биек йортлар арасыннан саркып керә генә башлаган иде. Юеш асфальттан сөт парыдай җиңелчә томан күтәрелә. Шәһәр әле йоклый.

Утыру мәшәкатьләреннән тынып та бетмәгән, таш йортларны тизрәк артта калдырыйм дип гүләп чапкан автобуска кинәт шул мәлдә таныш бер моң килеп керде. Тургай инде әллә? Юктыр ла, бик иртә ич әле…

– Һай, шул тургайның өздерүләре, – дип, бер әби кинәт тәрәзәгә талпынды, кулы тиеп, чуклы ак ефәк яулыгының муенына шуып төшкәнен дә сизмәде. Ак томандай ап-ак чәч. Маңгае гел җыерчык. Сөякчел куллары гел тамыр.

Ул арада автобус ташпулатларны, куе күләгәдә төнәреп утырган агачларны артта калдырып, яшел басуга килеп чыкты. Офык ачылып китте. Тургай сайравы аермачык ишетелде.

У?Р±Рё С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ аерылмады.

– Авылда үлеп булмады шул, калага күчкәнгә РґУ™ РёРЅРґРµ РЅРё гомер. Балаларны борчымыйча тик кенә ятарга РґР° кана, кайтасы РєРёР»У™. Т–У™Р№ җитте РёСЃУ™, күңел алгысынып тик тора. Бәлки, СЃРѕТЈРіС‹ кайтуымдыр, туып ТЇСЃРєУ™РЅ Т—РёСЂР»У™СЂ белән бәхилләшим, актык тапкыр тургай тавышын тыңлап килим РґРёСЃРµТЈ РґУ™ СЃУ™С„У™СЂРіУ™ кузгаласың. Шуннан РёРЅРґРµ әйләнеп кайткач, кыш Р±СѓРµ менә шушы тавыш колактан китми. У?ллә шул СЏС€У™С‚У™ РёРЅРґРµ җанны? Менә тагын, иншалла, авылыма кайтып килеш…

Сөйләде әби, онытылып китеп, шигърият теле белән сөйләде. Үзенә сөйләдеме ул сагыну сүзләрен, әллә озата кайткан килененә сөйләдеме, кем белсен… Без дә аны тәэсирләнеп тыңладык. Соңгы сүзләре хәтергә уелып ук калды:

– Без картайдык инде, ә алар һаман яшь, һай, тавышлары…

У?Р±Рё У?тнәдә калды, без Р№У©Рє машинасына, СЃУ©С‚ бидоннары өстенә күчеп утырып, юлны дәвам иттердек. Тургайлар берсе-берсе белән ярыша-ярыша сайрап озата бардылар. Тургай җыры белән бергә колакка теге У™Р±РёРЅРµТЈ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ кайтты: «…ә алар һаман яшь…»

Колхоз үзәгендә безнең янга фельдшер кыз менеп утырды. Авылга кайтышы икән. Колхозның картлар йортында торучыларның хәлен белергә килгән.

– У?Р№Р±У™С‚ яшиләр, Р±РёРє канәгатьләр, – РґРё.

– Р?шләре бардыр?

– Бар. Ялгызлыктан зарыгырлык түгел. Тик барысы да әбиләр. Председатель шаярта: бабайлар булса, тынычрак булыр иде, әбиләр эш сорап йөдәтәләр, ди.

Машина тар гына такыр юлдан җилдерә. Р?РєРµ якта арышның С€У™РјУ™С…У™ дулкыннары. Баш өстендә генә СЏРЅУ™ тургай талпына. У? РєТЇР· алдына Т»У™СЂ РёСЂС‚У™ саен шул моңнан уянып, кояштан РґР° алда торган, «хәрәкәттә – бәрәкәт» РґРёСЏ-РґРёСЏ, берәр СЌС€ СЌР·Р»У™Рї тапкан, шуның белән җан Т»У™Рј С‚У™РЅ сырхауларын баса белгән У™Р±РёР»У™СЂ РєРёР»У™. «…У? алар һаман яшь…»

…Җәйге көн нинди озын. Кайтып җитеп, каен себеркесеннән исерә-исерә мунча чабынганга, каклы чәйләр эчә-эчә юл азапларын тәмам онытканга да инде ни гомер. Көтү дә кайтты, аның артыннан күтәрелгән тузан утырып, һава янә сафланып, авыл тынып калды.

Тик өйгә кереп ятасы килми. Туганнар җыелышып, ишегалдында йомшак чирәмгә таралып утырганбыз да тәмләп кенә гәп сугабыз.

Шулвакыт кинәт… тагын тургай тавышы! Түгелдер, бик соң бит инде. Күңелгә сеңеп калган моңы гына яңарадыр… Сайрый бит. Ындыр түрендә тирбәлә. Дәшә, чакыра кебек. Түзеп буламыни – шул якка чыгып китәм.

Авылга терәлеп ТЇРє торган арыш басуына кергәч, велосипедтан төшеп, җай гына атлап барам. Каерылып-каерылып, тургайны эзлим. Табып булмый. Караңгы. У?РјРјР° СѓР» караңгы РґРёРї тормый, талпына Р±РёСЂУ™. Кара СЃРёРЅ аны, РёСЂС‚У™ таңнан алып караңгы С‚У©РЅРіУ™С‡У™ алар басуда! Кайдан РєРёР»У™ тургайга шулчаклы РјРѕТЈ, шулчаклы РєУ©С‡?! РќРёРіУ™ карлыкмый РґР°, канатлары талмый аның? Җырларының кешеләр күңелен җилкетә-үстерә алырлык булуы, читкә киткәннәрне туган илләренә дәшеп-тартып кайтарырлык, буыннары катып беткәннәрне РґУ™ эшкә-хезмәткә дәртләндерерлек булуы аны шулай армас-талмас РёС‚У™ РјРёРєУ™РЅ?

Кайтып ятканда СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ. Р›У™РєРёРЅ Р№РѕРєС‹ тиз генә алмады. Почмак якта У™РЅРёРЅРµТЈ сак кына хәрәкәтләнгәне ишетелә. РћРЅ или, камыр РёР·У™ бугай. Р?СЂС‚У™РіУ™ кунакларны сыйларга җыенадыр.

РљУ©РЅРµ Р±СѓРµ аяк өсте Р№У©СЂРіУ™РЅ армас әнием. Таза-таза РёСЂ-атлар РґР°, хәтта РёТЈ уңган киленнәре РґУ™ ялга талгач, әле һаман хәрәкәтләнергә РєУ©С‡ тапкан карт У™РЅРё! Р?СЂС‚У™РіУ™ тагын тургай белән бергә торып, «хәрәкәттә – бәрәкәт» РґРёСЏ-РґРёСЏ, РґУ©РЅСЊСЏ мәшәкатен РєТЇСЂУ™ башлаячак У™РЅРё!

У? колакта һаман тургай җыры Т»У™Рј теге Р№У©Р·СЊСЏС€У™СЂ У™Р±РёРЅРµТЈ онытылмас СЃТЇР·Р»У™СЂРµ: «…ә алар һаман яшь…»


Шифа

Юлда салкын Т—РёР» Р±У™СЂРіУ™РЅ, ахрысы, тамак авырта башлады. У?РЅРё мәтрүшкәле СЃУ©С‚ С…У™СЃС‚У™СЂР»У™РїР№У©СЂРё. У?Р· генә әчкелтем,У™Р· генә төчкелтем мәтрүшкә РёСЃРµ борынга бәрелде. Җылы касәне РёРєРµ куллап тотып, әкрен генә чөмерәм РґУ™ чөмерәм. Карлыккан тамак С‚У©Р±Рµ йомшара РґР° башлады шикелле.

Шулай тәмләп эчүемне күреп, әни дә канәгать. Утызга җиткән, инде үзе бала атасы булган «сакаллы сабые» на да шулай иркәләп, яратып әниләр генә карый аладыр.

У?РЅРё карашы белән өртеп бирелгәнгә РєТЇСЂУ™ шулай тәмле, шундый ләззәтле, шифалыдыр СѓР» мәтрүшкәле СЃУ©С‚.


Варенье тәме

Эшкә киткәндә, хатын яңа варенье ачып калдырган. Кабып карадым – үзе болай ашарлык. Тик сәер төерчекләре бар сыман, тәме дә безнекеннән аерыламы шунда? Кыскасы, чит-ят шикеллерәк. Каян алды икән? Базарныкы булса? Яратмыйм базарның кеше кулы тигән ашамлыкларын.

Моны да нәфесем тартмады, этеп куйдым.

У?РјРјР° кичен, аның У™РЅРё Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ варенье икәнен белгәч, үземне сүктем: ничек РёРЅРґРµ шундый тәмле, бөтен Т—РёСЂРµ килгән вареньены РґР° танымаска РјУ©РјРєРёРЅ, Р№У™?!

Чәйне шундый тәмле итеп эчтек, теге сәер тоелган шикәр төерчекләренә кадәр кадерле иде.


Ник тидем ярасына

Декабрь. Эш елының яртысы диярлек узган. Арыла да башлаган. Беркөнне кич, шулай хыялга бирелеп китеп: «Эх, ял алып авылга кайтып китәргә. Өйне җылытыр идем, тышта буран, ә мич җылы, арканы терәп, тәмләп кенә китап укып тик утырыр идем», – дим.

Эх, ник кенә эчемнән хыялланмадым икән! Авылдагы өйне кадаклап, кышка торырга безгә шәһәргә килгән әнинең күзләре кинәт җемелди башлады.

– У?Р№РґУ™ СЃРѕТЈ, бәлки, безне РґУ™ алып кайтырсың, ТЇР·РµТЈУ™ генә мәшәкать РєТЇРї булыр, рәхәтләнеп СЏР» РёС‚У™ алмассың, – РґРёРґРµ.

Эх, нигә генә әйттем буш хыялымны, ник кенә әнинең җан җәрәхәтенә тидем. Авылны, өйне сагынып сызлануын белә торып, белә торып…


У?ти-У™РЅРё аерылмасын РёРєУ™РЅ

Хат язарга утырдым. В«Р?сәнмесез, әти-әни…» дидем. Шулай дидем РґУ™, тыным кысылып, туктап калдым. У?РЅРё СЋРє Р±РёС‚! Менә бер ай РёРЅРґРµ СѓР» РіТЇСЂ РёСЏСЃРµ. У?ти берүзе калды. У? Р±РёС‚ гомер Р±СѓРµ «әти-У™РЅРёВ» РґРёРї язарга күнегелгән. Нишләргә СЃРѕТЈ хәзер? Ничек кулларың барып В«У™РЅРёВ» сүзен сызасың. У?ллә калсынмы шулай…


У?нием карынында

Байтак еллар инде иртән торыр алдыннан яткан килеш физзарядка ясап алам. Кул, аяк, тез, бармаклар, муен, башны… хәрәкәтләндереп алам. Барысы да язылып китә.

Р?ТЈ СЃРѕТЈРіС‹ күнегү менә мондый: СѓТЈ СЏРєРєР° ятып, аяк, тезләрне бергә укмаштырып, кендеккә китерәсең РґУ™ шулар янына бер-берсенә кысылган кулларны, нык иелгән башны төшереп җыерыласың, тәмам түгәрәкләнеп, йомыркага әверелеп, йомарланып РєРёР»У™СЃРµТЈ – тач ана карынындагы яралгы РёРЅРґРµ. Т®Р·РµТЈРЅРµ менә-менә якты РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгарга әзерләнеп беткән У©СЂ-СЏТЈР° бер адәм баласы РґРёРї С…РёСЃ РёС‚У™СЃРµТЈ.

Гаҗәп бер халәт бу: гайре табигый дә үзе, каты укмашудан барлык әгъзага да җайсыз, кысан, хәтта авырту-кыенлык та тоясың; шул ук вакытта язылып та бетәсе килми, шушы җайсыз халәттән аерыласы да килми, ятасы да ятасы килә.

РўРёРє шунда, Р±Сѓ ләззәтне бүлдереп, С‚У™РЅРіУ™ сәер бер җылы тиеп, таралып РєРёС‚У™. У?РЅРёРЅРµТЈ татлы кулы Р±РёС‚ Р±Сѓ! Назлы тавышы РґР° С‚У™РЅРЅРµ СЏР·Р° бара, СЏР·Р° бара: «Торыйк, улым, адәм баласы йоклап ятар өчен яралмый, ана карыны санаулы мизгелгә бирелгән бишек кенә, кеше хәрәкәтләнергә, эшләргә РґРёРї ярала, чыгыйк якты РґУ©РЅСЊСЏРіР°, хәрәкәтләник…»

У?Р№Рµ шул, торырга вакыт, күнегү генә РёС‡ Р±Сѓ, киерелеп-сузылып, С‚У©С€ РєТЇСЂРіУ™РЅ булып озак ятарга ярыймыни? Тыңлыйк У™РЅРёРЅРµ, торыйк.

Торабыз, әни, хәрәкәтләнәбез, тәмле әйбер күп булмый ул…


Куен дәфтәреннән


* * *

У?РЅРё – туган СЏРє төшенчәсенең яртысы.


* * *

В«У?РЅРёВ» сүзен гел баш хәреф белән язасы РєРёР»У™.




Гаилә Туганнар-тумачалар


Җидегән йолдызлар шикелле
Без дә бергә үрелгән;
«Туганым» дип эндәшәм мин
Йөрәгемнең түреннән.

    Нияз Акмал


Гаилә нәрсә ул?

Журналист Рәзин Нуруллин «Пар канатлар» тапшыруында Туфан Миңнуллин гаиләсе турында: «Гаилә мәхәббәте ул көл учагында күмелгән утлы күмер кебек. Берәр хәл була калса, ягъни җил исеп куйса, ул күмерне йә бөтенләй сүндерә, йә көчәйтеп, дөрләтеп җибәрә…» – дигән иде.

У? монысы Туфанның ТЇР· СЃТЇР·Р»У™СЂРµ. Махсус робагый язган:

Мәхәббәт ул нәрсә димсең? Хикмәттер ул —
Бал ягылган ике телем икмәктер ул:
Бер мизгелдә балын ялап бетергәчтен,
Р?РїРё кимереп РёРєУ™ТЇ гомер итмәктер СѓР».

Дөньяда ничә гаилә булса, шулчаклы ук төрле-төрле фикер-сурәт. Җитмәсә әле, бер гаиләне хасил иткән ике үзәкнең дә фикере ике төрле булуы бар.


Апам турында

Апама сиксән тулды. Без биш туган, дүртебез исән-сау. Апамның ике кызы, оныклары, оныкчыклары. Менә җыелыштык. Шау-гөр килеп утырабыз. Гел аны мактау, рәхмәт сүзләре генә. Шундый инде ул безнең апабыз: тырышның тырышы; белмәгән-булдырмаган эше юк; барыбызны да тәрбияләшкән, караган-булышкан; ул бәйләп киерткән бияләй-оекбашларны ничә пар гына киеп туздырмаганбыздыр. Аның турында шушы бер кичәдә сөйләгәннәрне, җырлаган җырларны, сөйләгән шигырьләрне теркәп җыйсаң, үзенә бер китап булыр иде. Менә бер генә истәлек.

Оныгы Алсуның киявенең әнисе, ягъни яшь кодагые сөйли:

– Бакчада РєУ©РЅРµ Р±СѓРµ хәлдән тайганчы Р±РёР» бөгеп Т—РёР»У™Рє җыйдык. Без, ах-СѓС… килеп, зарлана-сыкрана эшләдек, СЏР» иткәләп С‚У™ алдык, олы кодагый РёСЃУ™ дәшми-тынмый гына, баш та РєТЇС‚У™СЂРјРёС‡У™, СЋРЅСЊР»У™Рї С‡У™Р№ РґУ™ эчмичә хәрәкәтләнде РґУ™ хәрәкәтләнде. Р?РєРµ чиләк җыйган Р±РёС‚. Безнеке бердән артмаганда. Менә СЃРёТЈР° СЃРёРєСЃУ™РЅРЅРµ тутырып килгән карчык! У?ле ТЇР·Рµ күтәреп С‚У™ кайтты! Автобуска кадәр, аннары У©Р№РіУ™ чаклы.

Шулай да үз хәлен белә икән, гомергә зарланмаганны, бу юлы: «Көчкә кайтып җиттем, тизрәк ятам, ике көн кузгалмыйм да», – ди. Чыннан да, тизрәк аву ягын карады. Мин инде чирләп китә күрмәсен тагы дип хәвефләнеп тә куйдым, үзем аңардан да битәррәк сырхауга салышсам да.

Киленебез-кызыбыз бакчада озаграк мавыгып калган РёРґРµ, ах-СѓС… килеп, СѓР» РґР° кайтып җитте. РЇРїСЊ-яшь көенә, арыганына зарланыпмы-зарлана, тизрәк телевизор каршындагы диванына С‚У™РіУ™СЂУ™РґРµ. Бераз С…У™Р» алгач, әбисенә РґУ™С€У™: В«У?Р±Рё, РґРёРј, әйтергә онытып торам РёРєУ™РЅ, кайтышлый бәрәңгедә теге паразитыңны күрдем…» У?Р±Рё ишетмәмешкә сабышкан кебек ятты РґР°, аннары авыр сулап: «Китаннан! Ялгыш РєТЇСЂРјУ™РґРµТЈ РјРёРєУ™РЅ?!В» – РґРёРї РєСѓР№РґС‹. «Менә РёРЅРґРµ! РќРёРє шаяртыйм? Т®Р·РµТЈ башка вакытта килүләрен өзелеп көткән кебек, иелә-бөгелә карый РёРґРµТЈ Р±РёС‚, РјРёРЅ кырын РєТЇР· генә салдым…»

У?Р±Рё СЏРЅУ™ бераз тынсыз ятты. Шуннан кыймылдап РєСѓР№РґС‹: В«Р?шле түгелдер Р±РёС‚?!В» – «Каян белим, У™Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, РєТЇР·РіУ™ генә чалынды дип…» – «Шуны РґР° СЋРЅСЊР»У™Рї карамагач… Күче белән Р№У©СЂРјУ™СЃУ™, колорад РґРёРіУ™РЅ паразит буламыни ул…» – РґРёРї сукрана-сукрана, У™Р±Рё торып СѓРє утырды.

Озак утырмады, торып киенә дә башлады. «Юл куйсаңмы, хәзер басымчак итә алар, иртәгә унга, йөзгә әйләнә…»

Ул шулай сөйләнә-сөйләнә җыенып та бетте, кәрзиненә термосын да салырга онытмады. Без дә, торып: «Нишләвең бу, ике көнсез кузгалмыйм да, дип яткан идең ич», – дип аптырагандай булдык. Тик аны тыеп булмасын барыбыз да яхшы белгәнгә күрә, артыннан карап кына калдык…


Туганлык көне

Казан автобусында йокымсырап кайта идем, бернинди сәбәпсез РґРёРјУ™СЃУ™ТЈ, уянып-айнып киттем. У?-У™-У™, сәбәпсез түгел РёРєУ™РЅ шул – Р‘У™СЂУ™Р·У™РЅРµ чыгып барабыз РёРєУ™РЅ, РЅУ™РєСЉ зират турысында. Буялган койманы, агачларны, чардуганнарны мөлдерәп карап артта калдырдым.

Гел шулай. Кайвакыт кеше белән гәпләшеп кайтасың яисә газетка төртелгән буласың, йә эреп йоклаган мизгел була… Барыбер сискәнеп китәсең, карашың зиратка төбәлә…

Бу – минем туган авыл. У?ти белән У™РЅРё РјРѕРЅРґР° укытканнар. РњРёРЅРµ табар вакыт җиткәч, У™РЅРё күрше карчыкны дәштертсә РґУ™, әти аны, тиз генә ат җиктереп, больнислы Алат авылына алып киткән. РЁСѓРЅРґР° РґУ©РЅСЊСЏРіР° РїУ™Р№РґР° булганмын. У?РЅРёРЅРµТЈ икенче баласымын. Беренчесе – минем апам – тугач та үлеп киткән. Менә шушы зиратта Т—РёСЂР»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Бөтенләй күреп С‚У™ калмаган РєУ©Р№РіУ™ хәтергә уелган Р±РёС‚. РљТЇР·У™РЅУ™Рє-ген РґРёРіУ™РЅРµ шушыдыр, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.

Бу хәлне РјРёРЅ озак еллар күңелдә йөртсәм РґУ™, язганым РґР°, сөйләгәнем РґУ™ булмады. Быел менә үземнең туган көнемдә туганнар белән җыелышкач, кыска гына нотык тотарга туры килгәч, СЃТЇР·РЅРµ шуннан башлап җибәрдем: «Татарда туган РєУ©РЅРЅРµ билгеләү булмаган РґР°, әле РґУ™ Р°ТЈР° барыбер күңел тартмый. РќРё сәбәпле әле РјРёРЅ РґУ©РЅСЊСЏРіР° килеп, СЏС€У™Рї ятканым өчен генә макталырга тиеш РґРё. Чынында РґР°, туган РєУ©РЅРµТЈ СЃРёРЅРµТЈ өчен РЅРёРЅРґРё Р±У™Р№СЂУ™Рј-тантана булсын РёРЅРґРµ СѓР». Р?лһам абый Шакиров әйтмешли, РЅРёРє туганыңа үкенгән РёТЈ авыр елларда Р±У™Р№СЂУ™Рј кайгысы идемени. У?нием казанышы РёРЅРґРµ. РЈР» сөенер РёРґРµ. РљРёС‡У™ зиратка барып, аның белән сөйләшеп кайттым, „мине мактаган булалар, РјРёРЅ У™Р№С‚У™Рј, әти белән СЃРёТЈР° СЂУ™С…РјУ™С‚ әйтергә тиешләр; РјРёРЅРµ мактаган Т»У™СЂ СЃТЇР· сезгә РґРѕРіР° булып ирешсен“ дидем. Р§У©РЅРєРё Т»У™СЂ баласына алар туганлык РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂРµ салган. РЁСѓР» РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂРґУ™РЅ торганга, без Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРіР° килеп, сау-сәламәт СЏС€У™Рї ятуыбызга РєУ©РЅ РґУ™ сөенәбез. Т®Р·РµТЈРЅУ™РЅ РґУ™ Р±РёРіСЂУ™Рє туганнарыңның РёСЃУ™РЅ-сау булуына, СЃРёРЅРµТЈ өчен РґУ™ сөенеп-борчылып яшәүләренә СЂУ™С…РјУ™С‚ әйтергә онытмаска кирәктер. Туган РєУ©РЅ йоласы, бәлки, туганлык РєУ©РЅРµ йоласы булып гадәткә кереп РєРёС‚У™СЂ. Без аны менә шушылай үткәрәбез РґУ™ Р±РёС‚ РёРЅРґРµ, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ балалар, оныклар РґР° менә шушылай үткәрергә гадәтләнеп РєРёС‚У™СЂР»У™СЂ.В»

Туганнар, балалар, оныклар да, нотык-тәкъдимне дикъкать белән тыңлап, килешкәндәй итеп хуплау сүзләре әйттеләр, елмаешып куйдылар. Һәрхәлдә, каршы дәшүче, ризасызлык белдерүче булмады.


Сүзсез аңлашу

Вакыт-вакыт без – бертуганнар җыелышканда авыр сугыш елларын да искә төшерәбез. Хәтер хәйләкәр, иң азаплы көннәрне дә ничектер күңелле, кызыклы итеп искә төшерә.

Башкалар өлгергәнче дип ат кузгалагына да бик иртә торып, болынга чаба идек; яңа гына кардан ачылган басуда тездән балчык ярып өшегән бәрәңге җыеп йөрер идек; әни бәрәңге төйгән тукмакны яларга чират булдыра торган идек… – барысын да, барысын да елмаеп, яшь аша искә төшерәбез. Чөнки ул хәлләрнең ничек-ничек булганы болай да, сүзсез дә аңлашыла.

Шулай да ара-тирә мин туктап та калам: гәптәшләрнең барысына да аңлашыламы соң? Арабызда бит хәзер элек безнең белән булмаган яңа туганнар – хатыннарыбыз, ирләребез, килен-кияүләребез бар. Алар бу «елмаюлар» ны аңлыймы соң?

– У?РЅРё өстәлгә һәркайсыбыз алдына бер балкашыгы РїРёСЃТЇРє СЃРёР±У™СЂ РёРґРµ. У?Р№Рµ-У™Р№Рµ, хәтерлисез РјРёРєУ™РЅ, СѓР» аны чыннан РґР° СЃРёР±У™СЂ РёРґРµ, шуңа РёРїРёРЅРµ тидереп-тидереп алганда, тоташ эләкмәсен, бөртекләп кенә эләксен РґРёРї шулай эшләгән СѓР» аны. Р’У™С‚ шулай итеп ашарга бүген РґУ™, У™, шуннан РґР° тәмле ризык бар РјРёРєУ™РЅ РґУ©РЅСЊСЏРґР°! – РґРёРј РјРёРЅ Т»У™Рј «барыгыз РґР° беләсезме СЃРѕТЈ шундый тәмле нәрсәне» РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№ күтәрелеп карыйм.

– У?РіУ™СЂ РёРїРё СЏТЈР° гына пешеп чыккан булса, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ тәмле була торгание, – РґРёРї өсти киленнәребезнең берсе.

Карале син аны, чыннан да шулай иде бит!

Димәк, башка туганнар да белә без белгәнне, алар да кичергән ул елларның газабын. Бу – безнең туганлыкны, кардәшлекне тагын да ныгыта.

Шулай шул, сугыш елы балалары бер-берсен, солдатлар кебек үк, сүзсез дә аңлый.


Менә гаилә ичмасам!

Түтәлдән бер баш сарымсак суырып чыгарып, бер бәбәк-тырнагын алмакчы идем, кая ул, кубарга уйламый да. Менә сиңа яңалык, гадәттә бит, төпләр өлешләргә таралырга гына тора иде.

Димәк, бу төп әле өлгереп җитмәгән, вакытсыз тотынганмын. Димәк, бу бала әле үзе үскән-яшәгән гаиләдән аерылырга теләми, сәгате җитмәгән. Гаилә дә аны әле аерырга, башка чыгарырга теләми, мөстәкыйльлеккә әзер түгеллеген белә.

Озакламый көз җитәр, тырнаклар да тәмам өлгерер. Аларны чикләвек кәшәнкәсеннән һәр чикләвекне җиңел генә суырып алып булган кебек, кабыгын ансат кына кубарып, һәр бәбәк-тырнакны җиңел генә алып булыр.

Шулай таралырга гаилә үзе ризалыгын бирер, үзе үк бәбәкләрне кубарырга, аерырга булышыр. Чөнки һәр яңа төпчек инде үзаллы яшәргә, үз гаиләсен корырга өлгергән. Һәр төпчек инде көзне каршыларга әзер, көзен инде ул җиргә берегеп калып, язга үз гаиләсен булдырырга тиеш. Табигать шулай куша.


Көнләшерлек

Мәһабәт бер нарат астында чүмәләдәй күперенке зур гына түмгәк. Кырмыска күче. Тере, җанлы бер ил яшәп ятканы әллә кайдан сизелә. Якынрак килгәч, чыннан да, гөжләп, кыштырдап, сулап торганын тоясың.

Бер кырмыска хәрәкәтеннән әллә ни кыштырдау тавышы чыкмас иде, ә менә күмәк хәрәкәттән чыга шул. Монда алар миллионлаптыр. Керү-чыгу юллары гына күпме! Барысында да мыж кырмыска. Барысы да эштә.

Миллионга бит ашарга-эчәргә дә күп кирәк. Саранча булса, әллә кайчан тирә-юньне генә түгел, йорт-җирләрен дә, үз-үзләрен дә корытып, ашап бетергән булырлар иде инде.

У? боларның Р№РѕСЂС‚-Т—РёСЂ тирәсенә хәтле тәртиптә: чисталык, яшеллек, хәтта төрледән-төрле Т—РёР»У™Рє-җимешкә тикле сакланган. Дикъкать белән күзәтсәң РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ: болар РґР° Р±РёС‚ У©Р№ эченә РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™ ташый – корыдан, чидән ботак, яфрактыр, Т—РёР»У™Рє-җимештер, төрле бөҗәкләрдер. Ерактан, әллә кайлардан СЃУ©Р№СЂУ™Рї кайталар, У™ менә Р№РѕСЂС‚ тирәсен корытмыйлар, ямьсезләмиләр, шәрәләндермиләр, кыскасы, алар ТЇР·Р»У™СЂРµ утырган ботакны ТЇР·Р»У™СЂРµ кимереп корытмыйлар.

Көнләшерсең, билләһи, үзебезне уйлап гарьләнерсең – кара инде безнең шәһәрдәге йорт тирәләребезне, ишегалды, подъездларыбызны: агач-куак сынган, баскыч, култыксалары ватылган-кителгән, кая карама чүп-чар, эт, мәче пычрагы.

Кырмыскаларныкы кадәр дә акылыбыз калмадымыни соң инде безнең…


Аерылган

Бер-берсенә терәлеп диярлек, тип-тигез РєРѕР№РјР° булып ТЇСЃРєУ™РЅ бастырык юанлыгы чыршылар. Очлары әллә кайда. Төпләрендә РєСѓРµ РєТЇР»У™РіУ™. Р?РєРµ СЂУ™С‚ арасы шактый тар тыкрык. РЁСѓРЅС‹ТЈ буйлап бара идем, каршыда РєРёРЅУ™С‚ ап-ак сызык РїУ™Р№РґР° булды. Кара «койма» РґР° очы РєТЇРєРєУ™ укталган ак сызык.

Ап-ак каен икән. Шыр чыршы арасында берүзе! Кояштан мәхрүм итмәсеннәр дип, ул да, ярыша-ярыша, тартыша-тартыша, яктыга омтылган. Сыны шыксыз сузылып нәзегәйгән. Сыек кына җилдә дә бөгелеп-сыгылып тора. Очында гына бер тотам яфрак – селкетсәң, очып китәрдәй кулъяулык.

Ничек соң син мондый язмышка дучар булдың, каен? Нишләп соң син үз тиңнәрең арасында, үз илеңдә түгел? Берәрсенең ялгышуы аркасында шулай килеп чыктымы икән?

Моннан РґР° ачы Р·СѓСЂ ялгышу, гомер Р±СѓРµ үкенерлек гыйбрәт, СЋРє, булмас! У?ллә берәрсе СЋСЂРё шулай эшләдеме РёРєУ™РЅ? Моннан РґР° кансызрак, миһербансызрак шаяруның РґУ©РЅСЊСЏРґР° булуы РјУ©РјРєРёРЅРјРµ?!

Бәлки, СЃРёРЅ шундый язмышка ТЇР·РµТЈ теләп юлыккансыңдыр? Р?леңне тарсынып, РґСѓСЃ-туганнарыңны тиңсенмичә, алардан Р№У©Р· чөергәнсеңдер?

Хәзер РёРЅРґРµ үкенүдән файда СЋРє. Т®Р·Рµ егылган еламас. У?РјРјР° әйтим: ТЇР· илеңдә, тиңнәрең арасында, беләсеңме, СЃРёРЅ хәзер РЅРёРЅРґРё каен булыр РёРґРµТЈ? Тимгел-тимгел кара РјРёТЈРЅУ™СЂ белән чуарланган ап-ак сылу РіУ™ТЇРґУ™ТЈРЅРµ сузылып-сузылып төшкән Р±У©РґСЂУ™ чуклар Р±РёР·У™СЂ РёРґРµ. Хәтта ачы җилләр РёСЃРєУ™РЅРґУ™ РґУ™ бөтен РіУ™ТЇРґУ™ТЈ белән болай дерелдәмәс РёРґРµТЈ, шул чукларыңны гына җилпеп-чуалтып, РіРѕСЂСѓСЂ шаулар РёРґРµТЈ. Р?птәшләреңнең якынлыгы СЃРёТЈР° РєУ©С‡, ышаныч бирер РёРґРµ. РЎРёРЅ чын ак каен булган булыр РёРґРµТЈ.

Нишләгәнсең син, каен!

Нишләткәннәр сине, каен?!




Монда мин дә сандугач


РЇС€У™СЂРіУ™ СЂРёР·Р° РјРёРЅ РјРѕРЅРґР°,
У?йләнеп бер яфракка.

    Сибгат Хәким


Таяныр җирем бар

Күкләр тәмам зәңгәрләнеп җиткән язгы бер көнне тик кенә торганда күңел табигатькә җилкенә башлый. Апрель җиткән, юлларның бөтенләй өзелгән чагы лабаса. Нилектән болай тәкатьсез ашкыну, кем чакыра, кем көтеп тора диген?

Юк, күңел барыбер тыңламый, тыелгысыз ашкына; басулар, Шура буйлары, урман эчләре сихри бер көч белән үзенә дәшә, тарта.

Р?СЂС‚У™РЅ әлегесен чираткан. Чаңгы ярыйсы гына шома шуа, СЋР» читендәге челтәр-челтәр чәрдәкләнеп беткән карны кыштырдатып, үзенә бер РєУ©Р№ чыгарып бара. РўРёСЂУ™-СЋРЅСЊРґУ™ шундый тынлык РєРё, хәтта менә шушы кыштырдау РґР° зыңлап ишетелә, еракларга таралып РєРёС‚У™. Бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° бердәнбер тавыш.

Юлдан инде ат та, җәяүле дә йөрерлек түгел – чокыр-чакыр. Аларны күлләвекләр баскан. Су өсләрен төрле-төрле сурәт белән чуарланган аксыл боз каплаган. Күлләвекләр бер-берсенә илчеләр – гөрләвекләр җибәрә башлаган. Кояш күтәрелеп, көн җылына барган саен, боз юкара, юкара, аның астындагы гөрләвекнең җәһәтрәк, җәһәтрәк йөгерүе ачыграк күренә.

Гөрләвекләр инешкә ашыга. У? инеш әле кар астында. Шактый биек СЏСЂС‹ гына ала-кола ачылып РєРёР»У™. Ачылган Т—РёСЂ өстеннән нәфис пар күтәрелә. Т–РёСЂ РёСЃРµ, кар сулары РёСЃРµ, яшь тал РёСЃРµ РєРёР»У™.

У? юлда салам, печән, мал-туар РёСЃРµ. Р§ТЇ, монысы РЅРёРЅРґРё РёСЃ тагы? Сизелер-сизелмәс кенә ачы, Р·У™Т»У™СЂ РёСЃ РєРёР»У™.

Олы юлга җитеп, шуны кисеп чыкканбыз РёРєУ™РЅ. Кыш РєУ©РЅРµ ашлама ташыганнар РёРґРµ, чәчкәннәр-С‚ТЇРєРєУ™РЅРЅУ™СЂ, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Хәзер менә гөрләвекләр белән инешкә агып С‚У©С€У™СЂ, аннан – Шурага, Р?лләткә, Р?делгә. РђРіСѓ. Җинаять Р±РёС‚! Р­С…, шуны РЅРёРє вакытында уйламыйбыз РґР° азактан үкенәбез РёРєУ™РЅ!

У?Р№РґУ™ әле, чаңгы-дуслар, тизрәк китик әле моннан, басуларда, болын-урманнарда, шөкер, һава әлегесен сафтыр, сулап туймаслыктыр.

У? РєРѕСЏС€ җылытканнан-җылыта. Кар челтәрләре РєТЇР· алдында ишелә, РёТЈУ™. Чаңгылар РґР° кыштырдаудан туктады, авырайдылар, баталар. Бияләйләр артты, куртка С‚У©Р№РјУ™Р»У™СЂРµ ычкынды, башлыкны саласы гына РєРёР»У™, салсаң, аннан бөркелеп пар күтәрелә. РђСЏРє авыртып, тын кысыла башлады. У?ллә С‚У™СЂС‚У™РЅРµ РєРёСЂРµ борырга РёРЅРґРµ? Алда Р±РёС‚ әле башланмаган РґТЇСЂС‚-Р±РёС€ чакрым. Кайтасы РґР° бар.

Шулай РґР° күңел алга тартыла. Кемдер көтәдер кебек. РўТЇР·РёРє әле, атлыйк әле. Менә Р±РёС‚ Шурага әллә РЅРё ерак калмаган, вак агачлыкта кар СѓР» кадәр эремәгән РґУ™ РёРєУ™РЅ. Куак төпләрендә хәтта СЌР·Р»У™СЂ РґУ™ аермачык күренә. Бар РёРєУ™РЅ РґУ©РЅСЊСЏРґР° бездән башка РґР° җан РёСЏР»У™СЂРµ. У?РЅУ™ РєРѕС€ СЌР·Рµ. Зиректән коелган бөреләрне С‡ТЇРїР»У™РіУ™РЅ. У? арырак РєСѓСЏРЅ СЌР·Рµ. Якында гына ай-СЏР№ Р·СѓСЂ СЌР·, бүренең үзенеке, ахрысы.

Нишләп шулай сөенә адәм баласы эз күрүгә? Җан җанга тартыла микән? Эзләр генәме? Башны күтәргән идем, каршымда ук янә бер җан иясе – песиле тал. Язның беренче хәбәрчеләре – көмеш песиләр – шундый җылы, шундый мөлаем булып тоелдылар, аларга битне, иреннәрне тидерәсе килеп китте.

Шураның сулышы ерактан СѓРє сизелде. Р?СЃУ™РЅРјРµ, яшьлегем елгасы! Дулкынланып, СЏСЂС‹ТЈРґР° басып торам. Елга РёРЅРґРµ урыны-урыны белән боздан арчылган. Байтак күтәрелгән РґУ™. РђРЅС‹ТЈ гайрәтле РєУ©С‡ белән тулыша баруы, тыелгысыз ашкынуы күңелне тибрәтә. РЁСѓР» СѓРє вакытта аның шушындый эчке, серле халәтенә озак текәлеп тору уңайсыз РґР° кебек. Ташыр минутына РґР° санаулы гына сәгатьләр калган. РЁСѓР» мәлдә СѓР» тәмам тугарылыр, үзен РґУ™, С…РёСЃ-тойгыларын, холкын РґР° – бөтен барлыгын күрсәтер. РќРё тын елгалар РґР°, барыбер ярларына утырасыларын белеп торып, елына бер ташып-шашып ала.

Чыннан РґР°, җан җанга тартыла шул. Елга тирәсенә РґУ™ җан РёСЏР»У™СЂРµ РєТЇР±СЂУ™Рє елыша. У?РЅУ™ РёСЃРєРµ тегермән артында тал агачлары егылган. Барып карасам, кондыз «кухня» СЃС‹. РђР№-СЏР№ тешләре үткен РёРєУ™РЅ, өтерге, балта белән РґУ™ болай җыйнак, шома итеп юнып-чабып булмас.

Ул да түгел, тегермән өе янындагы агачлыктан шы-ы-ыр иткән көчле бер тавыш тирә-якны сискәндереп җибәрде. Кемдер иске тегермән өенең түбә тактасын куптарды дип торам. Текәлебрәк карасам – тукран лабаса. Үзенә шулай пар чакыра икән. «Гади тук-тук белән башын әйләндереп булмас» дип, сәер көчле тавыш белән җәлеп итмәкче, күрәсең.

Алай икән, бу табигатьтә без әле, шөкер, ялгыз түгелбез икән, бар икән әле безнең җандашлар, җирдәшләребез.

Кайтыр юлга шундый көр уйлар белән кузгалсам да, тагын бик тиз арылды, чөнки басу юлы тәмам изрәп беткән иде. Читтә түгел, юлның уртасында да чаңгылар бата, аларны чыптыр-чыптыр сөйри-сөйри аяклар лычма чыланды, һәр адым – әҗәл, минут саен туктап ял итмичә булмый. Ничек менеп җитәргә инде?!

Өстәвенә җанны тагын шомлы тынлык буарга тотынды. Ник бер җан иясенә ишарә булсын, ком чүлендә диярсең. Өзеклек дип юкка әйтмиләр инде – юллар өзелә, кешеләр арасы өзелә, табигать белән кеше арасы…

Тукта, чү! Бар бит тавыш. Тургай түгелме! Тыңла, тыңла, ычкындырма, җибәрмә!

Тургай шул! Хәтта РёРєУ™ТЇ. Баш өстендә генә, әллә РЅРё биектә РґУ™ түгел ТЇР·Р»У™СЂРµ, бер-берсенә Р±РёРє якыннар. Талпыныпмы-талпыналар, сайрапмы-сайрыйлар. РњРѕТЈ челтери, РјРѕТЈ бөркелә. У?РјРјР° күңелнең РёТЈ нәзек кыллары тоя: Р±Сѓ әле чын сайрау түгел. Бу әле булачак сайрауларның башы гына, канатларны, тамак төпләрен сынап карау гына бугай. У?ллә дулкынланудан шулай икеләнебрәк, каушабрак чыгамы тавышлары – туган СЏРє басуларына кайтып Т—РёС‚ТЇРіУ™ сөенеп дулкынланганнармы? «Ят РёСЃР»У™СЂ бар, мондый Т—РёСЂРґУ™ бала чыгарып, үстереп булырмы?В» РґРёРї шикләнәләрме әллә?

У? күңел, аларны тыңлап, барыбер тантана РёС‚У™. Быел беренче тургай Р±РёС‚! Беренче җырны тыңлау кемнең җанын кузгатмас. У? РЅРёРіУ™ шундый тантананы берүзем кичерәм? Кайда сез, кешеләр? Нишләп бергәләп тыңламыйбыз без беренче тургай моңын?

РўРёРє җыр шунда кырт өзелде. РљРёРЅУ™С‚ шыксыз булып тагын баягы тынлык килеп басты. Баш зыңлый башлады, хәтта авыр сулыш алу ишетелә РёРґРµ. У? караш шулай РґР° СЋР» читеннән генә РёРєРµ тургайның дугай-дугай сикергәләп очып киткәнен күреп алды. Бер-берсенә «тер-СЂРёРє, тер-СЂРёРєВ» РґРёРї дустанә РґУ™С€У™-РґУ™С€У™, урманга таба очып киттеләр.

Алар китте, җыр-РјРѕТЈ китте, У™ СѓР№ калды. Кая барышлары РёРєУ™РЅ? РќРё РґРёРї кенә РЅУ™РєСЉ менә шушында, РЅУ™РєСЉ менә баш очында гына сайрап алдылар РёРєУ™РЅ? РћСЏ СЌР·Р»У™Рї С‚У™, РјРѕРЅРґР° ошатмыйча китеп барулары булдымы? У?ллә бер генә тынга тукталып, бер-берсен РјУ™ТЈРіРµ яратышачаклары, матур тормыш корачаклары турында «серләшеп» алдылармы? У?ллә РјРёРЅРµ күреп, тәмам хәлдән таюымны аңлап, Р±Сѓ табигатьтәш җанга кечкенә генә концерт биреп, күңелен күтәреп, җанын канатландырып китик РґРёРї юатып алырга булдылармы?

Рәхмәт инде сезгә, тургайлар! Минем бит әле моңарчы беркайчан да беренче тургай тавышын ишеткәнем юк иде.

Миндә хәзер өйгә кайтырлык кына түгел, әллә кайларга барып җитәрлек, әллә нинди эшләр эшләрлек көч-гайрәт, илһам бар! Рәхмә-ә-әт сезгә, табигатьтәшлә-ә-әр!


Р?РјУ™РЅ

Р?РјУ™РЅ – чыдамлык, ныклык билгесе. Дошманнарга баш РёРјУ™РіУ™РЅ РёР» улларын Р°ТЈР° тиңлиләр, аларның СЃТЇРЅРјУ™СЃ даннарын мәңгеләштергәндә, рәссамнар РёРјУ™РЅ яфракларын ясыйлар. Давылларны РєТЇРєСЂУ™РіРµ белән каршылап, башка агачларны Т—РёР»-яңгырдан ышыклаган, яшен суккач та У©С‡ РєУ©РЅ, У©С‡ С‚У©РЅ Р±СѓРµ егылмыйча, аягүрә торып янган РёРјУ™РЅРЅУ™СЂ турында легендалар Р№У©СЂРё. В«Р?РјУ™РЅ агачның егылганы – башка агачның сынганы» РґРёРї, халык РёРјУ™РЅРЅУ™СЂРіУ™ сыгылу-бөгелүне, баш РёСЋРЅРµ кичерми.

У?РјРјР° табигатьнең аяусыз кануннары бар. РњРёРЅ быел башын РёРіУ™РЅ РёРјУ™РЅРіУ™ юлыктым. Чумарга торган баһадир сыман СѓР» текә СЏСЂРЅС‹ТЈ РёТЈ читенә килеп баскан РґР° авар-аумас хәлдә катып калган. Юк, СЃСѓ читенә СѓР» ТЇР·Рµ килмәгән, У™ бәлки елга, СЏР·РіС‹ ташкыннар вакытында ярларын ашый-ашый, аның янына килеп җиткән. РўРёСЂУ™РЅ-тирән җыерчыклар белән телгәләнгән мәһабәт С‚У©Р· РёРјУ™РЅ елгага таба янтаерга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булган. РњУ™РіСЉСЂСѓСЂ башы иелеп, тәлгәш-тәлгәш яфраклары менә-менә СЃСѓРіР° тиям РґРёРї торалар.

Шулай РґР° РёРјУ™РЅ кызганыч түгел РёРґРµ. Т®Р·Рµ иелсә РґУ™, аның РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ С‚У©Р· калган, аның бетмәс-С‚У©РєУ™РЅРјУ™СЃ тамырлары РєСѓРµ челтәр кебек үрелгәннәр РґУ™ дулкыннарга каршы калкан булып басканнар. У? дулкыннар усал, аяусыз. Алар РёРЅРґРµ ТЇР· юлларында очраган РєТЇРї зирекнең, усак, СЋРєУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ башына җиткән, хәзер РёРЅРґРµ шуларның СЃСѓРґР° ятып төсләрен югалткан РєУ™ТЇСЃУ™Р»У™СЂРµ, РєТЇРєРєУ™ таба тырпайган С€У™СЂУ™ тамырлары өстеннән чабышалар, зәһәрләнеп РёРјУ™РЅРіУ™ РґУ™ ташланалар, аны РґР° аударырга телиләр, бөтенләй егылуын күреп, тантана РёС‚У™СЂРіУ™ җыеналар.

Р?РјУ™РЅ бирешми. РђРЅС‹ТЈ тамырлары Р±РёРє тирәнгә киткән. Шулар аркылы Т–РёСЂ-анадан РєУ©С‡ алып, СѓР» нык тора. Юк, РёРјУ™РЅРіУ™ бирешергә ярамый, Р°ТЈР° С‚ТЇР·У™СЂРіУ™, С‚ТЇР·У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє. У?ледән-әле СѓР» күтәрелеп СЏСЂРіР° карыйдыр, анда ТЇР· чикләвек-орлыкларыннан тишелеп ТЇСЃРєУ™РЅ яшь РёРјУ™РЅРЅУ™СЂРЅРµ барлыйдыр, аларның хәлен белеп торадыр кебек.

Карт имән ышыгында, ярны иңләп, яшь имәнлек күтәрелеп килә. Озакламый алар да үсеп җитәр. Тамырлары теләсә нинди зәһәр дулкыннарга да каршы торырлык булып тирәнгә китәр, чыныгыр. Барыбер килер ул көн, карт имән шул көнгәчә бирешмәячәк, нык торачак.




Р?Р». Т–РёСЂ. Р?РєРјУ™Рє


Нәкъ Казан артында бардыр
Ашыт белән Шура арасы…
Язлар җитсә, күңел алгысына —
Кайтасы иде, тизрәк кайтасы…
……………………………………..
Ашыт белән Шура арасы —
Артта Р”У©Р±СЉСЏР·, Р‘У™СЂУ™Р·У™, У?тнәләр каласы.
Юл читендә сары чәчәк —
Беренче сәламләүчем.
Зират өстендә ләкләк талпына —
Кайтучылар без генә түгел.
Сагындыра туган як, сагындыра.

    «Шагыйрь булмасак та»


Без – җир балалары

«Нива» РґР° РёСЂС‚У™РЅРіРµ балыктан авылга элдертәм. У?Р±РёР»У™СЂРЅРµ урманга Т—РёР»У™РєРєУ™ алып төшәрмен РґРёРіУ™РЅ идем – РІУ™РіСЉРґУ™РґУ™ торырга РєРёСЂУ™Рє. Ашыгам. Җае чыккан саен борылышларны кыскартам, тизлекне басмаска тырышам.

Менә янә бер әмәл – узган көз бу басу кысыр калып, берничә тапкыр аның аша турыдан гына элдерткән идем; быелгы кыргый үлән шактый күтәрелсә дә, узган елгы эз шәйләнә. Бөтенләй дә сука тимәгән коп-коры басу.

Чү, бас тормозга: басуның чите төп юлдан унбиш-егерме метр гына булса да сөрелгән бит, чәчелгән дә түгелме әле – сыек кына яшькелт эз сузылган. Һич кенә дә күңел тартмаса да, бернишләр хәл юк, газга басып, сөрелгән басуны үтәргә мәҗбүр булдым. Үттем үтүен, әмма йөрәкне тырнап алудан ким булмады, күз алларым караңгыланып барды. Җитмәсә, каршыга машина килә. «Нива». Якынаюга ук, юлга аркылы туктады! Төптәй нык, уртача буйлы, түгәрәк йөзле ир уртасы, җәһәт атлап, каршыга чыгып басты: изүе ачык курткадан, ялан-

баш, куе чәче әллә җилдән, әллә хуҗасының кызу каныннан очына-чайкала. Усал караш. Кулын кырт кистереп, төшәргә кушты. Нишләмәк кирәк…

– Ник басуны таптыйсың?!

– «Таптыйсың» дип, узган елгы эздән чыгылды инде…

– Сөрелгән басуда РЅРёРЅРґРё СЋР» булсын! У?Р№РґУ™, карыйк, РєТЇР·РµТЈ чыкмагандыр Р±РёС‚!

Ул атылып каршыма килеп басты, якадан эләктереп алмакчы булып ыргылды, тайпылып калдым.

– У?Р№РґУ™, РґРёРј, ТЇР·РµТЈ бармасаң, өстерәп алып барам, карыйбыз ничек таптаганыңны. Сөрелгән басу Р±РёС‚ СѓР», ничек шуны РєТЇСЂУ™Р»У™С‚У™ РёР·У™СЂРіУ™ була? Яшең РґУ™ шактый күренә, СЃРёРєСЃУ™РЅРіУ™ җиткәнсең кебек.

Чыннан да сөйрәп китмәсен тагы дип, машинада утырган кияү, оныгымнан да уңайсызланып, әкрен генә артка чиктем, күкрәкне кысып алган гарьлек ялкынын сыкранып булса да баса төштем. Җитмеш бишне генә тутырып килсәм дә:

– Шул чама, менә бит яшь барса да, акыл җитеп бетмәгән, бер карыш сөрелгән җирдән үтелде шул, гафу…

– Башта ук шулай диләр аны, юл белән басуны аермыйлар да…

Машинасыннан атылып килеп төшкән кебек атылып менеп тә утырды, ялт кына борылып, килгән юлыннан китеп тә барды.

Мин әле, тын ала алмыйча, бераз басып тордым. «Җиңел котылу» дан иркен сулыш алсам да, әллә никадәр сорау астында кысылган-җәнчелгән халәттә идем: кем булды ул?! (хуҗалыкка яңа яшь җитәкче куелган дигәннәр иде); басу таптаган машинаны ничек күреп алган? (җәрәхәтләнгән җирнең әрнүен җаны белән тоярга сәләтлеме әллә?); ни арада килеп тә җиткән? Тәмам каткан бәгыре ничек бер мизгелдә йомшап та төште? (Кыйнап ташларга яисә судка кадәр җиткереп тинтерәтергә дә кулыннан килгән булыр иде югыйсә.)

У?Р±РёР»У™СЂРЅРµ урманга алып С‚У©С€У™СЃРµ РёСЃС‚У™РЅ чыкмаса РґР°, шактый айныган идем бугай, машинамның йөгәнен кыса төштем; аның каруы башта СѓР№ чабышы РєУ©С‡У™СЏ генә бара – әлеге сорауларны үзем белән Р±У™С…У™СЃР»У™С€У™-Р±У™С…У™СЃР»У™С€У™ ачыклау РєРёСЂУ™Рє ләбаса. Гаепне танысам РґР° акланасы РґР° РєРёР»У™ бугай. Т–РёСЂ җанлы булган булып, шулкадәр кабынып кыланмаса; бөтен басуы диярлек сөрелмәгән килеш, бер карыш кына сөрелгәне өчен шулчаклы тузынмаса! Узган ел чәчелгәнен РґУ™ С‡ТЇРї баскан РёРґРµ, ызан аша гына Мари Р­Р» Т—РёСЂР»У™СЂРµ, басу-басулары белән сөрелмәгән килеш ята – шуларын күрсен РёРґРµ, шулар өчен җан атсын РёРґРµ, чын С…СѓТ—Р° булса. Олы кеше каршында алай СѓРє РєУ™РїСЂУ™Р№РјУ™СЃУ™ РґУ™ ярар РёРґРµ. Хәзерге яшьләрнең чын Р№У©Р·Рµ шушы түгелме РёРєУ™РЅ: бер тиен мал өчен бөтен кешелек сыйфатларын таптарга әзер түгелме болар? Кеп-кечкенә хуҗалык башлыгы шулай әтәчләнергә Т—У©СЂСЊУ™С‚ иткәч, югарыракларыннан РЅУ™СЂСЃУ™ көтмәссең…

Менә шушылай РёРєРµ башлы таякның әле бер ягына, әле икенчесенә тотынып, берүзем РёРєРµ кешегә әйләнеп, үзем белән үзем талашып кайттым. У?лбәттә, аны гаепләп, үземне аклауга тәмам авышып бетеп, эчке Р±У™С…У™СЃРєУ™ нокта РєСѓСЏСЂРіР° РґР° тынычланырга теләк көчле РёРґРµ югыйсә. Юк РёРєУ™РЅ шул, чынлап торып икегә аерылганмын, РёТЈ гадел карарга килмичә, үземне гаепле РґРёРї танымыйча торып, тынгылык РєТЇСЂУ™ алмаячакмын РёРєУ™РЅ. Үземне чукый Р±РёСЂУ™Рј: У™ РЅРёРіУ™ әле аны уйламыйм? РЈР» РЅРёРЅРґРё С…РёСЃР»У™СЂ белән кайтып РєРёР»У™ РёРєУ™РЅ? Т–РёСЂРЅРµ рәнҗетүчеләргә беркайчан РјУ™СЂС…У™РјУ™С‚ булмас РґРёРї, барысын РґР° тыңлата алучы С…СѓТ—Р° булыпмы? У?ллә бер карыш Т—РёСЂ өчен СЂУ™РЅТ—ТЇРґУ™РЅ әле һаман борчылыпмы?

Белмәссең бу дөньяны, белмәссең бу кешеләрне. Ярый әле, ничек кенә булмасын, икебезнең дә бу мәлдә туган җиребез турында уйлавыбыз, аның өчен борчылуыбыз күңелне җылытып куя…


Халык ни дигән


(Мәкальләр)

Р?Р» җирсез булмас.
Җир кадерен белмәгән ашын югалтыр.
Р?лнең РєУ©РЅРµ Т—РёСЂ белән.
Оясыз сандугач сайрамый.
Җиргә тамган тир – җәүһәр.
Җире барның җиме бар.
Р?РєРјУ™Рє РљРѕСЂСЉУ™РЅРЅУ™РЅ өстенрәк.
Р?РєРјУ™РєС‚У™РЅ олы РЅУ™СЂСЃУ™ СЋРє.
Калач өсте җир кебек җыерчыклы.


* * *

Космонавтлар, безнең планета Кояш системасында иң чибәр бер энҗе, диләр. Бүтән андый планета юк, диләр.

Шул бердәнбер, кабатланмас гүзәл энҗе бөртеге – безнең туган йортыбыз лабаса.

У?Р№ адәмнәр – җирдәшләр, аны без сакламый кем сакласын!


* * *

Агроном бүлмәсендә чыпчык очып йөри. Башка бүлмәләрдә дә форточка ачык югыйсә. Өмет бар бу яшь агрономда.


* * *

Студент ашханәсендә булачак икътисадчы кыз белән сөйләшә-сөйләшә капкалап алдык. Торыр алдыннан ул ипи валчыгын өстәлдән җыеп алып учында йөрткәләде дә авызына салды. Чыга бу авыл кызыннан чын экономист.




Сагынып кайттым сине…


Аерылып китсәм дә синнән гомремнең таңында мин.
Р? Казан арты! РЎРёТЈР° кайттым сөеп тагын РґР° РјРёРЅ.

    Габдулла Тукай


Туган өй кадере

РЇТЈР° У™СЃУ™СЂ күңелдә тәмам бөреләнеп җитеп РєРёР»У™. РЇР·Р° башларга вакыт. РљТЇРєУ™Р№ салыр алдыннан РѕСЏ РґРёРї борчылып Р№У©СЂРіУ™РЅ РєРѕС€ кебек, аны кайда язарга РґРёРї С…У™СЃС‚У™СЂР»У™РЅУ™ башлыйсың. Бөтен шартлары булган шушы С€У™Т»У™СЂ квартирындамы, әллә отпуск алып, берәр Р?җат йортына РєРёС‚У™СЂРіУ™РјРµ, Р№У™ РёРЅРґРµ дача сезоны ачылганны РєУ©С‚У™СЂРіУ™РјРµ?

Шулай уйлыйсың, әмма күңел төбендә инде бүтән ният бөреләнеп, берегеп җитә бугай: туган-үскән авылга, тыныч, җылы агач өйгә, әни янына. Килсә, илһам шунда гына киләчәк.

Нишләп шулкадәр якын, шулкадәр тылсымлы син, туган өй?!


Безгә канат кайда чыккан?

Р—СѓСЂ иделләр, диңгезләр күреп кайткач, безнең инеш Р±РёРє кечкенә күренә шул. Чыннан РґР°, кай төшен Р±У™Р±РєУ™ РґУ™ атлап чыгарлык Р±РёС‚. У? РЅРёРіУ™ СЃРѕТЈ шул диңгезләрдә Р№У©Р·РіУ™РЅРґУ™, без аңарга тыелгысыз тартылабыз, РЅРёРіУ™ без аңарга хыял канатларында гел-гел талпынабыз? Кечкенә, У™ онытылмый!

Уйлый китсәң, безгә хыял канатларын шул инеш ТЇР·Рµ бирмәгәнмени, Р·СѓСЂ диңгезләргә шул инеш безне ТЇР·Рµ чыгарып җибәрмәгәнмени?! Беренче «кораблар» РЅС‹ Р±РёС‚ шунда агыздык. У?Р№, СЏР·РіС‹ ташу вакытында РєРёРЅУ™С‚ тулышып, ташып киткән инеш бозында салам өеменә СѓС‚ төртеп, шул «кораб» РЅС‹ТЈ әле Р±РёРє ерактан РґР° серле җилкән булып күңелләрне очындырулары, шуларны озата-озата якты хыялларга бирелүләр!

У? инеш буеның серле У™СЂУ™РјУ™Р»У™СЂРµ, сандугачлары, У™ чыклы болыннары, С‚У©Р· камышлары, беләүдән шома сукмаклары…

Менә кайда чыккан безгә ерак сәфәрләргә алып йөрерлек хыял канатлары!


Мәхәббәт сукмагы

Без авылга кайтып төшкәндә вакыт СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ. Р§У™Р№ эчкәләгәнче ярты С‚У©РЅ РґУ™ узып китте. Юлда алҗыган С‚У™РЅ С‡У™Р№РґУ™РЅ СЃРѕТЈ тагын РґР° РёР·СЂУ™РґРµ. У?РјРјР° С‚У©РЅРіРµ авыл сихерле РєУ©С‡ белән үзенә тартып тора. Кемдер түземсезләнеп көтәдер, һичшиксез, чыгуыма ышанып, елмаеп торадыр кебек. РњРёРЅ урамга ашыгам.

Менә кем көткән РёРєУ™РЅ: таныш сукмак. Р?СЃУ™РЅРјРµ, кадерлем! РњРёРЅ тагын СЃРёРЅРґУ™ басып торам. Дулкынланудандыр, ахры, Р№У©СЂУ™Рє сәер генә кысылып РєСѓСЏ. РЈР» кабалана, СѓР» алга әйди…

Калада укыган вакытларда да туган авылыма шулай очына-очына кайта идем. Көтү артыннан тузан басылып, урамнарга төнге тынлык утыргач, дулкынлануымны хәтта үземнән дә яшерергә тырышып, авыз эченнән генә сызгыра-сызгыра, шушы сукмакка чыга идем. Шунда инде дөньяда миннән дә бәхетле, миннән дә бай хисле һәм хыялый кеше булды микән. Шатлыктан, рәхәтлектән күзгә яшь тыгыла. Аңа ирек бирмәс өчен, тиз-тиз генә атлап китәм. Тизрәк, тизрәк! Ул да мине сабырсызланып көтәдер.

Үзем ашыгып атлыйм, үзем ике якта үсеп утырган әремнәрне сыйпап барам, ак чәчәкле бәрәңгеләрне карашым белән иркәлим.

Сукмак тау астына, чылтырап аккан кечкенә генә инеш буендагы куе тал куаклары янына төшә. Тып-тын. Караңгы тирәкләр яшь куакларны да, шушы серле тынлыкны да саклаган кебек, куе яфраклы озын ботакларын аска сузып, тын гына утыралар. Аларның мондый караңгылыгына ризасызлык белдергәндәй, авылның теге очыннан тулы ай калкып чыга. Аның якты юлы, як-якка чәчрәгән аккургаш кебек, инеш суында елтырый башлый. Шунда ук, яңа гына кипкән сары идәнне искә төшереп, инеш аркылы салынган басма да агарып күренә.

Р?нешнең теге ягында кечкенә генә печәнлек – Р¤У™Р№Р·Рё бабайларның бакча башы. Т®Р»У™РЅ өстендә, У©СЂСЃУ™ТЈ очып РєРёС‚У™СЂРґУ™Р№ генә булып, аксыл томан Р№У©Р·У™. РЈР» У©СЃРєУ™ РґУ™ күтәрелми, аска РґР° төшми, РЅУ™РєСЉ ТЇР»У™РЅ башларында гына эленеп тора, әйтерсең С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРЅРµТЈ, яфракларның һәркайсына тамчы-тамчы чык өләшеп Р№У©СЂРё.

Мин ашыгам. Бик ашыгам. Шулай да боларның барысын да карарга өлгерәм. Күңел күзе дигәннәре шулдыр инде. Бөтен күңелем белән күрәм, тәнем белән тоям бугай аларны.

Кечкенә генә тауга күтәрелү белән, аргы як урамга чыга торган тыкрык башлана. Сукмак йомшак чирәм белән капланган. Гомер-гомергә кеше, мал-туар таптаса да, бу яшел хәтфә мәңге корымый, арыган аякларга хәл кертә торган шифалы келәм булып кала бирә. Менә шул сихәтле келәм мине урамга хәтле озатып куя.

Бер генә тынга тукталып калам. Р™У©СЂУ™Рє РґУ©Рї-РґУ©Рї тибә. У?РЅУ™ РёРЅРґРµ СѓР» РјРёРЅ талпынып кайткан, төшләргә кереп йөдәткән таныш Р№РѕСЂС‚! Сагынып кайткан кешемә РєТЇРї булса Р№У©Р· адым. РЁСѓТЈР° ашыгам…

Менә бүген дә минем күз алдыма инде күптән үткән шул минутлар килеп баса. Үзем шул таныш сукмагымнан атлыйм, үзем әкият дөньясына кергәндәй үзгәрә барам. Гади күзләр күрмәс нәрсәләрне күрәм, гади кеше ишетмәс тавышларны ишетә башлыйм. Кем инде, исе китеп, әче әремне иснәп барсын ди. Мин исним һәм аннан ләззәт табам. Кем инде ике якта агарып утырган бәрәңге чәчәкләрен күктәге йолдызларга охшатсын ди. Мин охшатам һәм, сәламләп, үзләренә күз кысам.

Җай гына атлыйм, У™ йөрәгем яшь вакытлардагы кебек һаман ашкына. Шулай РґР° күңел күзем белән барысын РґР° РєТЇСЂУ™Рј, барысын РґР° ишетәм. Менә тау асты. РЁСѓР» СѓРє карт тирәкләр, РёСЂРєУ™Р»У™Рї сәламләгәндәй, озын ботакларын аска сузып утыралар. РЁСѓР» СѓРє сары басма Т»У™Рј аның теге башында Р¤У™Р№Р·Рё бабайның Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ бакчасы. Томан РґР° һаман төшеп, С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРіУ™ чык тамчылары өләшеп Р№У©СЂРё, шифалы хәтфә РґУ™ элеккечә йомшак РёРєУ™РЅ. У?ле РґУ™ СѓР» РјРёРЅРµ аргыяк урамга алып чыкты.

Кинәт кенә тукталып калдым. Кая болай ашыгам да нигә шулай дулкынланам әле? Кайчандыр мине үзенә тартып торган тәбәнәк йорт юк бит инде. Аның урынына калай түбәле, алты почмаклысы салынган. Күренмәс сихри җепләр белән үзенә тартып торган озын толымлы укытучы кыз да юк анда. Үзем дә яшь студент түгел, кырыкны узган ир-ат.

Шулай булгач, нигә соң беренче мәхәббәтем хөрмәтенә кайчандыр «мәхәббәт сукмагы» дип аталган бу кадерле урын мине һаман да үзенә чакырып, тартып тора, нигә аны курорт аллеяларына да алыштырырга теләмим, нигә аяк баскан минутларда очар кош кебек талпынам да еракларга очарлык, зур эшләр башкарырлык көч-гайрәт алам?

Ел саен кайтам туып ТЇСЃРєУ™РЅ Чишмәлемә. ТєУ™СЂ ел саен үземә шул сорауларны Р±РёСЂУ™Рј. РўРёРє һаман РґР° С‚У©РіУ™Р» генә җавап таба алмыйм. У?РјРјР° бер РЅУ™СЂСЃУ™ РєУ©РЅ кебек ачык: никадәр генә гомер үтсә РґУ™, Р±Сѓ газиз сукмак минем «мәхәббәт сукмагым» булып кала бирер. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, СѓР» – олы мәхәббәтемнең  туып ТЇСЃРєУ™РЅ авылыма, туган җиремә булган бетмәс мәхәббәтемнең җуелмас чагылышы…


Мунча җылысы

Р?-Рё-РёС…, авыл мунчасын ягып җибәрүләре…

Морҗадан бөркелгән каен төтене исенең бөтен авылга таралулары… Шул иснең тәмен сеңдерә-сеңдерә себерке хәстәрләп йөрүләр… Аның да исеннән «исерүләр»…

Чабыну ләззәтен әйтеп тә тормыйбыз инде…

Сөлгеләрне җилпи-җилпи, чәйләп-мәйләп гәпләшеп утырулар үзе бер хикәялек.

Хәер, болар инде халык иҗатында булсын, бөек әдипләрдә булсын, тәмләп-тәмләп тасвирланган…

У? менә чабынганнан СЃРѕТЈ икенче РёСЂС‚У™РґУ™РіРµ халәт турында…

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ РёСЂС‚У™РЅ нишләптер салкынчарак була. Йөгереп мунчага баруы үзенә бер СЂУ™С…У™С‚. Ярый әле минем үземә РёСЂС‚У™РЅ торуга йөгереп шунда барырга «җитди» СЃУ™Р±У™Рї бар: юыну бүлмәсенең РёРґУ™РЅРµ такта өлешләрдән тора; шуларны күтәреп РєСѓСЏРј – җылы чакта кипсен РґРёРї.

Аннары парга салган себерке суының ләгәндә калганы белән кул, битне юып алам. Рәхә-ә-әт!

Шуннан киенү бүлмәсендәге сап-сары как сәкегә сузылып ятып, аякларны җылы мичкә терим РґУ™ РёР·СЂРё барам, РёР·СЂРё барам. Р?-Рё-Рё, шул мәлдә бөтен С‚У™РЅРіУ™ тарала барган җылының рәхәтен белсәгез!

Шушы тәмле җылы тәнне эретеп кенә калмый, ләззәтле-эшлекле уйлар да кузгата: шундый тәмле, шундый йомшак җылы иртәгә бетәчәк бит. Нигә кешеләр шуның кадерен белми икән, ничектер җыеп куеп, кирәк чагында куллану җайланмасын уйлап чыгара алмыйлар икән?

Бәлки, уйлап чыгарырлар әле… Менә ничек рәхәт бит шушы тәмле җылыны үзеңә сеңдерүләре…


Сагыну хикмәте

Санаторийның диңгезгә карап торган бизәкле капка-аркасына карлыгачлар оялаган. РќУ™РєСЉ авылдагы ырыс капка кыегына оялаган кебек. Р?СЂС‚У™РЅРіРµ сәгатьләрдә күңелле уйнаклашулары, чебен-черки куып тотып, балаларын ашатулары, кичке СЏР» сәгатьләрендә телефон чыбыгына утырып, «мәймүнәтин, мөслимәтин… РІУ™ әбеккюррәү-ТЇ-ТЇВ» РґРёРї сайраулары РґР° безнең СЏРє карлыгачларыныкы шикелле.

У? бәлки, алай СѓРє охшаш та түгелләрдер. Аерымлыклары булмый калмас. Югыйсә нишләп болары РјРѕРЅРґР° РґР°, тегеләре тегендә? РќРёРЅРґРё карлыгачлар РјРѕРЅРґР°, җылыда калалар РёРєУ™РЅ РґУ™, РЅРёРЅРґРёР»У™СЂРµ төньяккарак, салкынгарак РєРёС‚У™Р»У™СЂ РёРєУ™РЅ?

Җылы якта бизәкле санаторий капкасын сайлаган карлыгачларны да яраттым, аларны да үпкәләтәсем килми, әмма әлеге сорауга җавап биргәндә, миңа үзебезнең карлыгачлар якынрак, кадерлерәк кебек тоела. Алар кыюрак, көчлерәк, түземлерәк нәселдәндер, шуңа күрә ерак аралардан, суыклардан курыкмыйлардыр, диясе килә.

Нишләп шулай тоела икән? Бәлки, бу – инде ял итүдән туя башлап, өйне сагыну хикмәтедер?


РћСЏ

Машина гүе, сваркалар чыжлавы, кешеләр шау-шуы – барысы бергә аралашкан, укмашкан да, кайнар, тыгыз бер сулыш барлыкка килгән. КамАЗ төзелешенең эшлекле, кодрәтле сулышы.

РљРёРЅУ™С‚, шушы кайнар сулышта эреп югалмыйча, күңелнең нечкә кылларын сискәндереп, колакка нәфис кенә бер тавыш килеп керде. У?ллә шушы тирәдә генә чишмә челтери РёРЅРґРµ? Сандугач сайрыймы әллә? Юктыр ла. Шуларны юксынган, сагынган күңелнең РєРёРЅУ™С‚ С…РёСЃРєУ™ бирелеп кенә китүедер.

Юк-юк! Тавыш чыннан да ишетелә бит. Колак тагын да сизгерләнә, күзләр үзеннән-үзе өскә текәлә.

У? баш өстендә шакмак-шакмак корыч корама челтәр  – төзелеп бетеп килгән заводның очы-кырые күренмәгән С‚ТЇР±У™СЃРµ. Каркас әлегә Р·У™Рї-Р·У™ТЈРіУ™СЂ РєТЇРє Р№У©Р·Рµ Т»У™Рј ап-ак болытлар белән «ябылган». ТєУ™Рј шул шакмакларның берсендә, ап-агында, кечкенә генә бер кара нокта тирбәлә.

Тургай! Менә кайдан килә икән чишмә челтерәве. Үзен күреп алгач, тургайның тавышы көчәеп киткәндәй, төзелеш шау-шуы басыла төшкәндәй булды. Карасана, җилкенепме-җилкенә, сайрапмы-сайрый бит. Кеп-кечкенә җан шушындый кайнар сулыштан, олы корылмадан да куркып-өркеп тормыйча сайрый!

У? нишләп СѓР» РЅУ™РєСЉ шушы урында тирбәлә РёРєУ™РЅ? РњРѕРЅРґР° завод салына башлаганга өченче ел китте РёС‡ РёРЅРґРµ, РѕСЏСЃС‹, танышлары түгел, белгән куак-С‚ТЇРјРіУ™РєР»У™СЂРµ, буразна-ермаклары РґР° калмагандыр. Беткән РјРёРєУ™РЅ Р±ТЇС‚У™РЅ Т—РёСЂРґУ™ басу-кырлар? Кайчандыр РјРѕРЅРґР° туып ТЇСЃРєУ™РЅ булса РґР°, РёРЅРґРµ кайдадыр башка Т—РёСЂРґУ™ РѕСЏ ясап, шунда ияләнергә, Р±Сѓ урыннардан Р±РёР·У™СЂРіУ™ вакыттыр лабаса.

РЁСѓРЅРґР° тургайлы ак шакмак РєРёРЅУ™С‚ РєТЇР»У™РіУ™Р»У™РЅРґРµ. РђРЅС‹ТЈ читенә бер кеше килеп баскан РёРґРµ. Башында битлекле каска, кулларында сварка тоткычы. Бу – әле генә минем белән сөйләшеп торган монтажчы егет У?РЅРІУ™СЂ. Кара әле СЃРёРЅ аның туры килүен! Егет Т»У™Рј тургай. Дөресен әйткәндә, тургай моңын тыңлап, РјРёРЅ әле У?РЅРІУ™СЂРЅРµ, аның язмышын, Р°ТЈР° охшаганнарның язмышын уйлап торам түгелме СЃРѕТЈ?

– Без төзүчеләр токымыннан, – РґРёРґРµ У?РЅРІУ™СЂ, – бабам Магнитканы төзегән, әти Сахалинда оста булган. РњРёРЅ РґУ™ төзүче. Братскида эшләдем. Хәзер менә монда…

– У?тиегез Магниткада туган, үзегез – Сахалинда, У™ нигәдер бирегә килгәнсез, илдә Р±РёС‚ Р·СѓСЂ төзелешләр күп…

– Килмәдем РјРёРЅ, кайттым. Бабам РЅУ™РєСЉ шушы тирәләрдә туган, шушыннан Магниткага чыгып киткән. У?тине РґУ™ гел шушы Т—РёСЂР»У™СЂ тарта РёРґРµ. РњРёРЅРµ РґУ™. РўРёРє без моңарчы кайта алмадык, төзүчеләр нәселенә чын-чыннан колачлы төзелеш РєРёСЂУ™Рє булган, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.

КамАЗ исә бик күп төзүченең туган җиргә кайтуына сәбәп булды.

У?РЅУ™ СѓР» РЅУ™РєСЉ С‚ТЇР±У™ уртасында аякларын бераз аерып, нык баскан РґР° кулын каш өстенә куеп тургайга карап тора. Алар СЃУ©Р№Р»У™С€У™Р»У™СЂ, аңлашалар кебек. Телләрендә РЅРё РёРєУ™РЅ? «Туган илнең, туган Т—РёСЂРЅРµТЈ газиз көче әллә РЅРёС‡У™ буыннар аша РґР° кимеми!В» – РґРё РјРёРєУ™РЅ аңарга тургай. В«У?Р№Рµ, РјРёРЅ РјРѕРЅС‹ үзем РґУ™ тоеп яшәдем, шуңа РєТЇСЂУ™ кайттым!В» – РґРё РјРёРєУ™РЅ аңарга егет?


Кайта алмаганнар өчен

Көтүче У?крам абый белән сөйләшеп торабыз. Читкә китеп, озак кына шахталарда эшләгән кеше. Кайту сәбәпләрен сорашкач, карашын еракка-еракка С‚У©Р±У™Рї, әллә кайларны әйләнеп чыкты РґР° бер СЃТЇР· белән:

– Сагындыра анда, – РґРёРґРµ. РЎУ©Р№Р»У™Рї китте: – Баштагы елларда уйлап та карамаган идек. Зариф абыйга аптырый идем. Бергә күмер чабабыз. Чаба-чаба РґР° Р±Сѓ, РєРёРЅУ™С‚ туктап: В«Р?С…, туган, утыз Р±РёС€ ел авылда, туган илдә булган СЋРє, кайтып, бер суык Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ генә ашар идем», – РґРёСЏ РёРґРµ. Теләгенә ирешә алмады. Сугыш башланды. Алар забойда чакта немец җәлладлары шахтаны шартлаткан…




Табигать тә әниебез


Һаваларда торна тавышлары,
Р?шетелә канат кагышлары.
Кошларда да кеше язмышлары —
Чит җирләрдән кайтып барышлары.

    Марсель Галиев


Шөкер, без дивана түгел

Үзебезнең инеш буйларына, басу-болыннарга, әрәмә-урманнарга сокланган, баш игән чаклар булды.

Чит җирләрдәге елга, күлләргә, сопка, урманнарга сокланып, телсез торган чаклар да булды.

Ниһаять, алдыбызда – диңгез. Табигатьнең тагын бер могҗизасы. Беренче күрүгә үк күңел тибрәнде, тирән итеп сулыш алынды. Тәннең һәр күзәнәге табигатьнең бу яңа бөеклегенә сокланып, аның көчен, мәгърурлыгын тоеп сулкылдый кебек иде. Бу минутта анда табигатькә хөрмәт, аңа баш ию, шул ук вакытта аның белән менә шушылай бергә булганга, бергә сулаганга горурлану хисе дә бар.

Табигать бөек! Кешедә, минемчә, беркайчан да аны җиңәргә, аннан бөегрәк булырга ихластан теләү хисе тумагандыр. Табигатьтән өстен булырга өндәү үзе (андый хәлләр дә булгалады) гайре табигый хәлдер. Кешеләр мондый өндәүне беркайчан да кабул итмәгән, аны үтәргә беркайчан да омтылмаган.

Чөнки кеше үзе табигать баласы бит. Кем инде үз анасы белән көрәшә, аны җиңәргә омтыла?! Дивана гына омтылса омтылыр. Адәм баласы үзен тудырган бөек могҗизага соклана, әлбәттә, аңардан бераз шүрли, шикләнә, иң мөһиме, аңарга иярергә, аңардан өйрәнергә, аның серләрен белергә тырыша.

У?лбәттә, вакыт-вакыт кешенең әнисенә караганда матуррак, белдеклерәк, көчлерәк, абруйлырак буласы РєРёР»У™. Табигый теләк, С…РёСЃ. Т®СЃРєУ™РЅРґУ™ була торган С…РёСЃ.

Тик бу җиңәргә омтылу хисе түгел.


У?рем РіУ©Р»

Гыйнвар. Тышта суык икәне тәрәзә аша да беленеп тора. Шәрә ботакларның ачы җилдән һәм салкыннан калтырануларына карыйсың да, үзеңә дә каз тәне йөгерә. Эшкә ашыгырга кирәк булса да, урамга чыгарга кыймыйча, тагын бер генә мәлгә тәрәзә янында тукталып торасың. Шунда карашың тәрәзә төбендәге гөлгә төшә. Кара әле син аны, кыш уртасында чәчәк атып утыра ласа!

Нәфис кенә ап-ак таҗлар, бер чибәрнең чәчләре арасыннан тыйнак кына җемелдәп торган такыямыни, күңелне үзләренә җәлеп итеп, мөлаем елмаялар, шул елмаюлары белән гүя тыштагы суыкны үчеклиләр, сине дә, тәрәзә каршында калтыранган ботакларны да: «Бирешмәгез, дуслар, тиздән яз киләсен онытмагыз», – дип юаталар төсле.

Шулвакыт, чыннан да, күз алдында бик күп чәчәк күренгәндәй, шәфкатьле кояш җылысы бөркелгәндәй була; тән үзеннән-үзе чирканудан туктый, усал җилнең шомлы улавы да ул кадәр үк рәхимсез тоелмый башлый. Кыюлыгың артып, урамга юнәләсең.

У?РјРјР° РєТЇСЂРєУ™Рј РіУ©Р» әле тиз генә РєТЇР· алдыннан китми, матур хатирәләр уятып, күңелне җылыта-җылыта, СЃРёРЅРµ озата бара. Р‘У™Р»У™РєУ™Р№ генә шушы тереклек иясенең РґУ™ РєУ©С‡ бирергә сәләтле булуына сокланып, аны уйлап барасың. Бара торгач, ТЇР·РµТЈРЅРµ ТЇР·РµТЈ У™СЂР»У™Рї РєСѓСЏСЃС‹ТЈ: РЅРёРіУ™ СЃРѕТЈ моңарчы аңарга игътибар ителмәгән, Т—У™Р№ РєУ©РЅРµ кайда булган СѓР»? Хәер, купшы гөлләр, яран, розалар арасыннан аерылырлык бернәрсәсе РґУ™ СЋРє шул аның. Чүлмәге РґУ™ Р±РёРє гади, исеме РґУ™ әрем РіУ©Р» генә. Т–У™Р№ РєУ©РЅРµ, бәлки, матур чәчәкле гөлләрне ачык С‚У™СЂУ™Р·У™ төбенә кояшка куйганда РґР° РјРѕРЅС‹ читкә этәргәннәрдер, яңгырга чыгарып утыртканда РґР° аның урыны Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ астына, ышыграк төшкә туры килгәндер.

У? СѓР» бирешми, кыен булса РґР° сыкранмый. РђРЅС‹ТЈ РґР°, бәлки, башкалар рәтендә С‡У™С‡У™Рє атасы, купшыланасы, үзенә карап сокланулардан ләззәтләнәсе килгәндер. Чәчәкләрен РєРѕСЏС€ нурлары иркәләвен тою Р°ТЈР° РґР° СЂУ™С…У™С‚ булмас идемени. У?РјРјР° СѓР» тыела алган, кыш РєУ©РЅРµ РґУ™ кешеләр күңелен күтәреп җибәрергә, тиздән СЏР· киләсен онытмасыннар РґРёРї, алар өчен балкып алырга кирәклеген исендә тоткан.

Җылы РєРѕСЏС€ нурлары урынына С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ бозлы сурәтләр карап торганда, кайбер гөлләр РёРґУ™РЅ асларына яшеренеп, кайберләре янында йокымсырап, моңаеп утырганда, берүзенә балкып СЏРЅСѓ Р±РёРє җиңелдән түгелдер, әлбәттә. У?РјРјР° СѓР» балкый, кешеләр күңелен җылытырга РєУ©С‡ таба.

Җәйге розаларны, әнис, яраннарны да яратам мин. Тик аларны мактап җырлаган шагыйрьләр гафу итсен, минем мәхәббәтем – боз катламын тишеп, кояшка юл яручы кыю умырзаяларда, тышта салкын бураннар уйнаганда да хуш ис бөркеп елмаеп утыручы тыйнак әрем гөлендә. Бу җырым менә шуларга багышлана.


Җан азыгы

Каспий диңгезе. Нефтьле ташлар шәһәре. Диңгез өстендә шәһәр буламы? Була икән. Шәһәр диюем һич арттыру түгел – монда уннарча чакрымга сузылган аркылы-торкылы озын урамнар, икешәр катлы торак йортлар, клублар, ашханәләр, волейбол мәйданчыклары бар. Урамнарда бертуктаусыз машиналар чаба, тротуарлардан кеше өзелми, трамвайлар чыңлый, милиционерлар постта тора.

Р?ТЈ гаҗәпләндергәне, күңелләрне эретеп Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРµ шул булды: урамның РёРєРµ ягында РґР° туфрак тутырылган озын У™СЂТ—У™Р»У™СЂРґУ™, тирә-СЋРЅСЊРіУ™ яшеллек бөркеп, куаклар утыра, У©Р№Р»У™СЂ алдындагы газоннарда Т»У™Рј балконнарда бизәкле чүлмәкләрдә С‡У™С‡У™РєР»У™СЂ җемелдәшә. Җанга СЂУ™С…У™С‚ булып РєРёС‚У™. Дулкынландыра.

Дүрт якта да су дөньясы, аста, тимер субайларны кыйный-кыйный, дулкыннар шаулаша, коры җир белән шәһәр арасында уннарча километрга сузылган су киңлеге ята, ә монда тыныч кына гөлләр чәчәк атып утыра. Чыннан да дулкынландыра!

Диңгез куеныннан кара алтын алу өчен башланган зур походның беренче көннәрендә үк нефтьчеләр кыйммәтле җиһазлар, куәтле машиналар белән бергә туфрак та ташыган. Вертолётта ипи белән бергә куаклар, орлыклар килгән. Йөзләре җилдә ашалган олы гәүдәле җитди агайлар, югары белемле инженер-галимнәр, көне буе диңгез белән алышып аруларына карамастан, кичләрен газоннар ясаганнар, агач, чәчәкләр утыртканнар.

Эшче кеше табигатьтән башка, яшеллексез яши алмый – монысы рас, кая гына бармасын, аны ТЇР·Рµ белән РёСЏСЂС‚У™. Бу хакта СЃТЇР· чыккач, өлкән генә бер эшче агай менә РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРґРµ: «Бездә штормнар Р±РёРє еш була. Тозлы СЃСѓ урамнарны басып РєРёС‚У™, йортларга керә, яшеллекне корыта, У™РјРјР° без, шторм башлану белән, аларны коткарырга йөгерәбез. Бервакыт гөлләрне коткарып йөреп, РёРїРёРЅРµ РґУ™ онытканбыз – бер атналык ашамлык тозлы СЃСѓ белән юешләнеп У™СЂУ™Рј булды. У?РјРјР° үкенмәдек. Яшеллек С‚У™ азык Р±РёС‚ – җан азыгы».


Яктыга таба

Р?нститутның тышкы ишеге ачылган саен, РњУ©РЅРёСЂУ™ карашын ялт кына китабыннан аера. РђРЅС‹ТЈ С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє Р№У©Р·Рµ имтихан башланганнан бирле РЅРёС‡У™ тапкыр күтәрелгәндер РґУ™ РЅРёС‡У™ тапкыр иелгәндер, белмәссең.

Башкалар тапшыралар да чыгалар. Чыкканда ук йөзләре кояштай балкый, авызлары ерылган, куллары җәелгән була, әйтерсең очраган бер кешене кочаклап алырга әзерләр.

РўРёРє РњУ©РЅРёСЂУ™ генә керергә РєСѓСЂРєР°, СЋРєУ™ астындагы СЌСЃРєУ™РјРёСЏРЅРµ ташлап РєРёС‚У™СЂРіУ™ теләмәгәндәй, китабын кочаклап утыра Р±РёСЂУ™. Р?мтихан биреп чыккан кешенең шатлыгы аның РґР° йөзендә елмаю булып чагылып РєРёС‚У™ китүен, тик озакка түгел, Р·СѓСЂ коңгырт күзләренә шунда СѓРє борчылу РєТЇР»У™РіУ™СЃРµ сарыла. «Нишләдем РјРёРЅ? Р?мтиханны Р±РёСЂУ™ алмыйча РєРёСЂРµ кайтырмын РјРёРєУ™РЅРЅРё? Авылдан агроном булырсың РґРёРї ышанып озатканнар РёРґРµ РёС‡!В»

Тынычланырга кирәктер, ахрысы, дип, Мөнирә башын иде, карашы асфальтка текәлде.

Шунда аның игътибарын кинәт кенә бер күренеш җәлеп итте. Эскәмия кырындагы кара асфальт яргаланып, күпереп чыккан. Мөнирә, бөтен вәсвәсәләрен онытып, нәкъ менә шул ноктага текәлде. «Кара әле, бәгырькәем, асфальт кадәр асфальтны ярып, бер үсенте килеп чыккан лабаса!»

Таштай каты катлам бәләкәй генә шушы тереклек иясенең көченә чыдый алмыйча читкә тайпылырга мәҗбүр булган, бүселеп чыккан.

Сәерсенү катыш соклану тойгысы кичереп, үзеннән-үзе дулкынлана башлаган кыз акрын гына эскәмиядән төште дә үсенте янына чүгәләде. Яңа гына ачылырга өлгергән ике-өч бөртек яфрак шулкадәр саф, шундый яшел иде, әйтерсең алар якты дөньяга чыгу шатлыгыннан бәхетле елмаялар иде. Өсләрендә энә күзе хәтле генә дым бөртекләре дә җемелди. Тырышудан шулай тирләгәннәр диярсең.

«Каян алган ул шулкадәр көчне!» – дип куйды Мөнирә, исе китеп. Кинәт кенә аңа бу үсенте җанлыдыр, теге җемелдәгән бөртекләр дә яктыга ыргылганда бәреп чыккан тир тамчыларыдыр кебек тоелды. «Ничек тырышкан!»

Шулчак кызның күңеленнән талгын, шифалы бер дулкын үткәндәй булды. Шомлану бетә барды, бетә барды. Башын РєТЇС‚У™СЂРіУ™С‡, РњУ©РЅРёСЂУ™, нык бер карарга килеп, китабына ябышты. В«У? менә РјРёРЅ тирләп С‚У™ карамадым әле. Тирләрмен, имтиханны барыбер бирермен!В»


Кансызларга үч итеп

Р?лләт Р±СѓРµ урманы. РђРї-ак каенлык. РЎРёС…СЂРё бер сафлык, пакьлек. Хәтта СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРґУ™РЅ туктап каласың. Вак-С‚У©СЏРє СЃТЇР·Р»У™СЂ, килде-китте уйлар Р±Сѓ пакьлек белән СЏРЅУ™С€У™РґУ™ мәгънәсез булып кала.

Бара торгач, каен урманы посёлокка килеп чыга. Йортлар манзарасында аклык тагын да көчәер иде, күңелгә илһам, юаныч бирерлек күренеш булыр иде. Ләкин… Көтелмәгән хәл: монда каеннарны һич танырлык түгел, алар тәмам сүнеп-сүрелеп утыралар – күпчелегенең тузын куптарганнар, корым-мазут белән буяганнармыни, кара көеп калганнар. Шундый ак тәнне яралап, пычак эзе салырга кемнәрнең генә, нинди явызларның гына кулы күтәрелә икән?!

Кызганып, бер каенның кара ярасын сыйпыйм. Менә хикмәт! Кара кутыр куба икән! Аның астында аксыл-алсу яшь туз үсеп өлгереп килә ләбаса. Һай, рәхмәт төшкере, бик көчле икәнсең бит син, каен! Бирешмисең икән син кансызларга.

Сөенеп, кара кутырларны берсе артыннан берсен куптарам, каеннарны берсе артыннан берсен агартам.

Бөтен урманны шулай агартып чыгасы килә.


Кешелеклелек

Биек-биек йортлар арасына көздән агач-чыбыклар төртеп калдырганнар иде. Яз җитеп, көннәр җылыткач, шул чыбыкларның берсендә ике генә тәлгәш чәчәк күренде. Сирень ләбаса. Ботагында яфраклар да юк үзенең, ә чәчәк аткан!

Бик купшы да түгел түгелен, ә барыбер матур. Үткән-сүткән барыбер игътибар итә. Малай-шалайның күзе әллә кайчан кызгандыр инде. Җитмәсә, имтихан көннәре – атлаган саен чәчәк кирәк.

Бер көн аның өчен куркып китәм, ике көн… Юк, тимиләр, шөкер.

Бар әле бездә кешелеклелек. Бар әле бездә йомшакны, көчсезне жәлләү. Ярдәм кулы сузарга әзер тору бар әле!


Күрә алдым

Табигатьнең күз ачып йомганчы үтеп китә торган мизгелләре була.

РЇР·РіС‹ чикләвек чукларының шундый нәфис, саф икәнен беренче тапкыр РєТЇСЂУ™Рј. Кайда йөргәнмен моңарчы! Җиңел сары чуклар. Кайберләре РіУ™СЂУ™Р±У™ кебек РєСѓРµ сары. У?РјРјР° кояшта барысы РґР° тере кебек яналар. Эчтән җылы бөркиләрдер кебек. Кояштан алган җылыны шулай РЅСѓСЂ итеп СЃРёР±У™СЂР»У™СЂ-СЃРёР±У™СЂР»У™СЂ РґУ™ ТЇР·Р»У™СЂРµ эреп, бал тамчысы булып С‚У©С€У™СЂР»У™СЂ шикелле.

Чыннан да, бал исе килә, ахрысы, әнә бал корты килеп җиткән. Быел чыккан беренче корттыр әле ул чынласаң.

Бал корты кунганда да, күтәрелеп очып киткәндә дә, чук өстенә бик сизгер караш кына тоярлык алтын тузан күтәрелде һәм сизелер-сизелмәс болыт башка чуклар өстенә очып китте. Шөкер, быел чикләвек күп булыр!

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ алтын чуклар РёСЃРєУ™ төшеп, магнит кебек, аларга тартылдым. Килсәм, күзләремә ышанмый тордым: соргылт алкалар гына асылынып тора.

Ярый әле табигатьнең серле бер мизгелен үз күзем белән күреп калганмын дигән сөенеч кенә юатты.


Чык бөртеге

Р?СЂС‚У™РЅРіРµ кояшның беренче нурлары төшкәч, моңарчы СЃТЇСЂУ™РЅ генә утырган ТЇР»У™РЅРЅРµТЈ тонык яшькелт яфраклары РєРёРЅУ™С‚ җанланып китте. Аларның өсләрендә, РєТЇР· явын алырдай булып, СЌСЂРµ-СЌСЂРµ СЌРЅТ—Рµ бөртекләре җемелди башлады. Бик С‚У™ саф, сокланырлык нәфис РёРґРµ алар. Чык бөртекләре түгелдер, РєТЇРєС‚У™РіРµ РєРѕСЏС€ ваклангандыр РґР°, бихисап РЅСѓСЂ булып, яфраклар өстенә сибелгәндер РґРёРї уйларлык РёРґРµ.

У?РјРјР° җанга СЂУ™С…У™С‚ бирүче Р±Сѓ күренеш ничек РїУ™Р№РґР° булса, шулай тиз генә югалды РґР°. РљРѕСЏС€ көчлерәк кыздыра башлагач, СЌРЅТ—Рµ тамчыларының авырраклары СЃСѓРіР° сусаган ТЇР»У™РЅРіУ™ ширбәт булып аска С‚У™РіУ™СЂУ™РґРµ, җиңелрәкләре РёСЃУ™, парга әверелеп, «иртәгә РґУ™ менә шушылай балкып алырбыз, барыгызга РґР° сөенеч китерербез» РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, һавага ашты. Сафлык, нәфислек билгесе булып СЏС€У™РіУ™РЅ тамчыларның үлеме РґУ™ тыйнак Т»У™Рј матур РёРґРµ.

Ләкин көннәрдән бер көнне яфрак өстенә төшкән тамчыларның берсе дөньядан алай тиз генә китәргә теләмәде, һаман да шулай ялтырап ятасы, үләннәрнең, агачларның, кешеләрнең соклануыннан тәм табып хозурланасы, иркәләнәсе килде. Бик ярата иде ул үзен, хәтта кояш та аның белән горурланадыр, аннан үзенә нурлар аладыр кебек тоела иде.

Тик ут шарының бәләкәй иркәнчеккә әллә ни исе китмәде, кыздырганнан-кыздыра бирде. Аның эсселегенә түзә алмыйча, тамчы, акрын гына шуышып, яфракның сабак белән тоташкан урынындагы кечкенә чокырга төшеп ятты. Шунда ук ул, яфрак күләгәсенә эләгеп, ялтыраудан да туктады, бөтенләй күренмәс булды. Шуңа күрәдер инде көн яктысыннан кача-кача адашып йөргән сукыр черки, абайламыйча калып, аның өстенә егылып төште һәм, энә күзе кадәрле генә гәүдәсе белән чәбәләнеп, тамчы суын болгатырга кереште. Бераздан аның янына икенчесе дә өстәлде. Тамчы суы күбекләнә башлады.

…Үлән сабагындагы күбекле лайлага – «пәри төкереге» нә күзең төшеп, кайвакыт җирәнеп куясың, ирексездән кулыңны тартып аласың. Аның урынында элек мөлаем чык бөртеге булган дип кем әйтер?!


Көнбагыш – комсызлар ашы түгел


(Халыкара Песнәк көне уңаеннан)

Бик күптәннән инде өебезнең тәрәзә каршысындагы бауда җиңел калайдан ясалган тәлинкә эленеп тора. Песнәкләргә көнбагышны шунда салып ашатабыз. Бигрәк тә көзен, урманнан авылга күчеп кайткач, тәлинкә тирәсендә юаналар, салганны көтәләр. Хәзер очып килеп җитәләр.

Көнбагышны умырып ашап та, әллә ничәсен авызга берьюлы кабып йотып та булмый. Хәер, песнәкләрдә андый омтылыш-теләк, гадәт тә юк, алар әдәпле, тәртипле: тәлинкә читенә берсе килеп баса, чеметеп орлыкны кабып ала да очып китеп бара, күрше агачкамы, рәшәткә башынамы куна да шунда ярып ашый. Тагын тәлинкә читенә килә, ул арада аннан инде кардәше орлыкны кабып китеп барган була. Өч-дүрт песнәк бергә туры килсә, читтәрәк чиратка басалар, тәлинкә туктаусыз тирбәлеп-чайкалып тора.

Тик менә мондый тәртип вакыт-вакыт бозылып китә. Тәлинкәгә өерләре белән чыпчык килеп куна. Тотыналар таптый-таптый чүпләнергә, берничәсе берьюлы кереп тула, орлыкны капкач та песнәк кебек китеп бармый, шунда яра да икенчесенә тотына, бер-берсен чукышалар, таптанып пычратып бетерәләр, ниһаять, тәлинкәне чайкап-авыштырып, үзләре дә авып китәләр, орлыкны чәчеп әрәм итәләр. Шуннан инде тәртипле песнәкләр шул ук тәртип белән көнбагышны җирдән чүпләүне дәвам иттерәләр.


Соңлаган

2003 ел алмасыз ел булып истә калган. Һәрхәлдә, Казан артында. Нишләп булмады?

Беренчедән, узган җәйдә алма ифрат уңган иде: ул чиләкләп җыюлар, ул күтәрә алмаган ботакларның сынуы, ул терәкләрне җиткезеп булмау…

Р?кенчедән, әле кар РґР° утырмаган килеш, декабрьдә салкын китереп Р±У™СЂРґРµ. Бездә СѓР» кырык икегә җиткән булган.

Өченчедән, инде быел май азагында янә салкыннар булып, алар алмагачлар яфрак та ярмаган, әмма чәчәккә өметләнгән көннәрендә янә аларга китереп бәрде – тыштагы ваннада су катты, виноград бәрчәләре бөршәеп төште.

Бу вакытта алмагачта С‡У™С‡У™Рє булмау Р±РёРє күңелсез, шомлы С…У™Р» РёРґРµ, күңел көтеп С‚У™, ымсынып та өмет өзелү СѓР» Р·СѓСЂ китеклек РёРЅРґРµ. У? РєТЇР· алдында РјУ™СЃРєУ™ТЇ грушовкасының бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ балкытып, ап-ак өрфия булып, бер чакрым тирәлеккә С…СѓС€ РёСЃ бөркеп торган чагы. РўРёРє быел У™РЅУ™ лапас кыегы астында калган ботакларындагы берничә С‡У™С‡У™Рє кенә ак зәгыйфь сипкел булып ятим генә агарып тора.

У? С‡У™С‡У™РєРЅРµ сагыну, тансыклау С…РёСЃРµ әле Р±РёРє озак җанны талкып торды. РЁСѓРЅС‹ сизенгән кебек, менә беркөнне… июльнең егермеләреннән СЃРѕТЈ, мунча артындагы яшь алмагачта РёРєРµ-У©С‡ С‡У™С‡У™Рє күреп, хәрәкәтсез-тынсыз калдым. Селкенсәм, тамашага якынайсам, С‡У™С‡У™Рє РєТЇР· алдыннан гына түгел, бөтенләй РґУ™ югалыр кебек РёРґРµ. Чын С‡У™С‡У™Рє РјРёРєУ™РЅ?! Нәфис Р±РёС‚, матур Р±РёС‚, РёСЃРµ РґУ™ килми РјРёРєУ™РЅ әле!

Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ икенче ботакта РґР° берничә С‡У™С‡У™Рє җемелдәде. Алмагач С‡У™С‡У™Рє аткан! Аптыраган кешеләр кереп сокланды, тел шартлаттылар. В«УЁР·У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™РєВ»,В  – диделәр; йоласы шулай, тәртибе шундый РёРєУ™РЅ. РўРёРє РјРѕТЈР° ничек РєСѓР» күтәрелсен. У?РјРјР° нишлисең! Р§У©РЅРєРё, РЅРё әйтсәң РґУ™, Р±Сѓ күренеш гайре табигый, күңелгә ятрак, сәерлеге белән шомландыра РёРґРµ. Өзеп ташларга РєРёСЂУ™РєВ  – соңлаган шул, соңлаган…


Миһербанлы булырмы?

Квартирда кыргый хайваннар тоту модага кереп бара. Керпедән алып агулы елан, хәтта арысланнарга хәтле асрыйлар. Эт, мәчеләрне әйтәсе дә юк. «Балаларны миһербанлы, кече күңелле итеп тәрбияләү өчен кирәк», – диләр.

Ышанмыйм! Кыргый җанварларны табигатьтән аерып, читлеккә – квартирга ябу үзе үк кешелексезлек ләбаса.

Аннары, бала чын кеше булып үссен өчен, аңарга үз тиңе – кеше белән аралашу кирәк, ә эт, мәче белән, елан, ташбакалар белән түгел, аның олыдан-кечедән туганнары, кардәшләре булу кирәк.


Кыңгырау түгел, чаң бу

Американың бер штатында шәһәрдә мәчесе муенына кыңгырау такмаган хуҗага егерме доллар штраф салалар, ди.

Шәһәреңдә кошлар тәмам кырылырга торса, көне буена бер тапкыр да кош сайравын ишетми башласаң тагарсың, шәт.


Р?семең черер, Лазутин!

Железноводск. Т®Р·У™РЅРґУ™ мәһабәт тирәкләр. РўРёРє берсе корыган. У? РЅРёРЅРґРё матур, РєРёТЈ ябалдашлы булган СѓР». Кызганып, янына якынрак РєРёР»У™Рј. РљУ™ТЇСЃУ™РіУ™ пычак белән Р·СѓСЂ хәрефләр тирәнтен уелган: «Лазутин. 1969В». Моннан тыш та аслы-өсле тагын унлап СЏР·РјР°-яралар.

– Кил, Лазутин, кара, нишләткәнсең агачны! – РґРёРї кычкырасы РєРёР»У™. – РЎРёРЅ мәңгелеккә исемеңне калдырмакчы булгансың. РЎРёТЈР° ияреп, башкалар РґР° агач тәненә пычак кадаганнар. Тагын бер-РёРєРµ елдан сезнең исемнәр чукылган агач авачак, череп С‡ТЇРїРєУ™ әвереләчәк, кешеләр ачудан утка СЏРєСЃР°, көлгә У™Р№Р»У™РЅУ™С‡У™Рє. Р?семегез СЋРєРєР° чыгачак! Шушы РґР° булдымы мәңгелек, Лазутин!


Тере чылбыр

Яр буеннан ерак та түгел, диңгез өстендә үк кара чылбыр сузылып киткән. Буыннары бар да бер кырма, аралары бар да бертигез. Үрдәкләр рәте ләбаса. Чылбыр телеграф чыбыгына ябышып оча диярсең, туп-туры булып сузыла да сузыла. Ерактан килгәннәр, ахрысы, диңгезгә төшәргә җыеналар бугай – теге очы инде суга тиям-тиям дип бара.

Кайталар! Туган якларына кайтып баралар! Монда калмаслар. Ял итеп алырлар да, янә шушындый чылбыр булып тезелеп, безнең якларга – безнең күл, тугайларга кайтып китәрләр…


Кыр казы

Безнең кодаларда озак еллар кыр казы СЏС€У™РґРµ. У?Р№Рµ-У™Р№Рµ, кыр казы РёРґРµ: аклы-каралырак, Р±У™Р»У™РєУ™Р№СЂУ™Рє, тавышы-каңгылдавы нечкә-үткенрәк, хәрәкәтләре кискенрәк. ТєУ™СЂ елны булмаса РґР°, кайбер язларда РјРёРЅ, аның кардәшләре кайткан вакытта, шуларга өзгәләнеп дәшүен ишеткәнем булды. РЈР» РјРѕТЈ, СѓР» сагыш РёРґРµ аның каңгылдавында!

Түзалмыйча кодагыйдан сораганым да булды:

– Шулчаклы өзгәләнүгә… Очып китмәсме?

– Кая инде, бер канаты бөтенләй диярлек күтәрелми. Очасы булса инде… Безнең белән картая бит…

У? болай СѓР» Р№РѕСЂС‚ казларыннан әллә РЅРё аерылмый: язын РєТЇРїР»У™Рї күкәен сала, утырып бәбиләрен чыгара, Т—У™Р№ Р±СѓРµ карап үстерә. Балалары РЅУ™РєСЉ кыр казы булып җитлексә РґУ™, көзен кыргый каннары уйнаган мәлдә канат кагына-кагына әллә кайларга очарга җыенгандай урам буйлап очып баралар-баралар РґР°, У™РЅРёР»У™СЂРµ бер каңгылдап куйгач, РєРёСЂРµ Т—РёСЂРіУ™ С‚У©С€У™Р»У™СЂ. Кем У™РЅРёРґУ™РЅ аерылсын РёРЅРґРµ?!

Төпченгәләсәм дә, кода үзе, гаепле кеше сыман, кулын гына селки иде. Шулай да Сабан туенда аркан тарту ярышында гадәтенчә беренчелекне алып, кәефләнеп утырганда, нигәдер күңелсезләнеп китеп, менә бу күренешне тасвирлап бирде.

Фермадан сөт төягән машинасында чәй эчәргә өенә менеп бара. Көзге шыксыз иртә. Яңгырлы-карлы пычракны изә-изә, машина авыл буйлап көчкә менә. Тирән чокырларны чыкканда, улы кабинаның бер ягыннан икенче ягына атыла. Шофёр буласы килгән малай иртән гел әтисе белән. Үзе тәрәзәне туктаусыз «себереп» торган дворниктан күзен алмый. Менә шуңа күрә дә тәрәзәгә көтмәгәндә килеп бәрелгән нәрсәкәйне иң әүвәл ул күреп алды. Башта юеш чүпрәк бәргән кебек караңгы булып алды да аннан кош муены, канаты сурәте тоемланды, тавышы да ишетелде кебек – кый-йыйк!

– У?ти, каз түгелме?!

Кабина ишегеннән атылып та чыкты, әрекмән арасына укталган нәрсәкәйгә дә ыргылды. Каз иде. Караңгы булса да, кара коймадай тигәнәк арасында аксыл канат барыбер шәйләнә. Ул кеше якынаюын тоеп тынсыз калды. Малай тизрәк аны кочаклап та алды.

– Безгә бәрелгәнче ТЇРє кайдадыр, ничектер зәгыйфьләнгән РёРµ РёРЅРґРµ СѓР», – РґРёРґРµ РєРѕРґР°, – ярый әле безгә бәрелде, бер юньсезе таптап та киткән булыр ие… Р?СЂС‚У™РЅ канатын Р±РёРє җентекләп караган иек С‚У™, төзәтерлек түгел РёРµ, СЏР·РіР° кадәр Р±РёРє тәрбияләдек анысы… Кая РёРЅРґРµ, С‚У™РєСЉРґРёСЂРµ шулай язылган булгандыр.

Шагыйрь әйтмешли, кошларда да кеше язмышлары…


Табигать сабак бирә


* * *

Ул көнне безгә бер гөмбә дә очрамады. Ыстансага килгәч, бер яшь кенә хатынның алты-җиде ак гөмбә тапканын күреп, сорамыйча түзә алмадым:

– У?ллә берәр серен беләсезме?

– Нинди сер ди. Сез соң гөмбә тапкач, аны үбеп аласызмы?

РњРёРЅ РґУ™, РіУ©РјР±У™ тапкач, әллә нишләргә әзер – матур СЃТЇР·Р»У™СЂ У™Р№С‚У™Рј, аның янында биеп С‚У™ алам. У? менә үпкәнем СЋРє РёРґРµ.


* * *

Песнәк агачның очына ук күтәрелә дә кинәттән карлы ботак өстенә куна. Ботактагы йомшак кар сибелеп китә. Шунда песнәк ялт кына аска атыла да шул кар тузаны астына керергә ашыга: йә кар астына кереп талпынып тора, йә, берәр ботакка кунып, кар күче үтеп киткәндә боргалана, сыргалана, кагына.

Песнәк шулай душта коена икән.


* * *

Без яшь чакта кура җиләге җыйганда арада ап-ак төстәгесе очрап куяр иде. «Айда пешкән җиләк», – ди торганнар иде. Серле, тылсымлы нәрсә иде ул.

Хәзер кайвакыт тик кенә торганда шул Т—РёР»У™Рє РёСЃРєУ™ С‚У©С€У™ РґУ™, «фән РјРѕРЅС‹ ничек аңлата РёРєУ™РЅ?В» РґРёРї, белешмә-китапларга үреләм. У?мма… РєРёСЂРµ РєСѓСЏРј. Бик гади аңлатырлар РґР° балачакның тылсымлы бер истәлеге төшеп ватылыр кебек тоела.


* * *

РњРѕРЅРґР°, ахрысы, сазлык булган. РђСЏРє асты юеш, йомшак РјТЇРє. РўТЇРјРіУ™Рє арты С‚ТЇРјРіУ™Рє тезелеп киткән. Текәлебрәк карасам, алар җете кызыл төрткеләр белән чуарланган РёРєУ™РЅ. РњТЇРє Т—РёР»У™РіРµ ләбаса! Бик РєТЇРїС‚У™РЅ РєТЇСЂРіУ™РЅ СЋРє РёРґРµ. Р?елеп карагач, алар РґР°, ягымлы РєТЇР·Р»У™СЂ кебек, җанланып киттеләр. Т®Р·Р»У™СЂРµ белән шулай кызыксынганга сөенешеп елмаялар кебек. У? РёРЅРґРµ алырга РґРёРї үрелеп, С‚ТЇРјРіУ™Рє өстен каплаган чәнечкеле ТЇР»У™РЅРіУ™ бармакны чәнчеткәч, наян гына көлештеләр РґУ™ шикелле.


* * *

Мамык түшәк кебек йомшак, ямь-яшел мүк өстенә яттым. Баш өстемдә биш-алты нарат очы. Алар бер түгәрәк хасил иткәннәр – җитәкләшеп, яшь кызлар түгәрәк әйләнәмени. Ап-ак яулык та бөркәнгәннәр әле. Җилферди. Ап-ак болыт икән. Бирелеп тыңласаң, бу түгәрәкнең җыры да ишетелә сыман – наратлар биектә-биектә, яшел ябалдашларын чайкый-чайкый, талгын гына гүлиләр дә иде.


* * *

Быел сыерчык гаиләсендә фаҗига булды – балаларын чыгаргач кына әти-әниләренең берсе РєТЇР» буенда нишләптер үле ята РёРґРµ. Р?кенчесе балаларын берүзе үстерергә тотынды.

Хәтта безгә дә сизелә: аңарга бу эш ифрат та авыр иде.

Көннәрдән бер көнне бер сыерчык баласының җирдә чыраклавы ишетелде. Егылып төшкән.

Тик сыерчык үзе моңа хафаланмады, оядагыларын ашата бирде.

Берәр зәгыйфьрәк баласы идеме ул аның, әллә бөтен гаиләне саклап калыр өчен берсен үзе корбан иттеме?

Һай, бу дөньяның без белмәгән серләре күп шул әле.


* * *

Портта бетон яр. Өч рәт бетон плитәләр еракка-еракка сузылган. Рәт аралары яшел сызык. Шушындый гадәти булмаган шартларда – таш астыннан да үсеп утырган, үзенә күрә батырлык күрсәткән нинди тереклек ияләре икән алар? Каяле, күрик әле.

Р?-Рё-Рё, менә СЃРёТЈР° «могҗиза»: үзебезнең гап-гади әрем, акбаш, кузгалагыбыз РёРєУ™РЅ. Менә кемнәр РёРєУ™РЅ кырыс цивилизация белән бергә атлаучы, кыенлыкларга бирешмәүче кыюлар.


* * *

Р?-Рё-Рё, каен, адәм баласына Р±Сѓ кадәр РґУ™ тугры, файдалы булырсың РёРєУ™РЅ!

Хәтта картаеп егылган кәүсәң дә кешеләргә кирәкле гөмбә – ча`га үстереп ята икән.

Хәтта төбеңә дә синең, таркалып, җиргә ашлама булып сеңеп беткәнче, кешеләр килеп йөреячәк, чөнки анда бик тәмле һәм файдалы гөмбә – баллы гөмбәләр үсеп утырачак.


* * *

Гөлҗимеш куагы. Берүзе кып-кызыл. Күршеләрен җыеп бетергәннәр. «Монысында нишләп калган, ник тимәгәннәр?» дип уйлап багарга кирәк иде дә бит, юк, мүкләк сыер кебек күзләрне алартып, куак эченә үк кереп, комсызланып умырырга тотынасың.

РљТЇРї С‚У™ үтми, Р±РѕС‚ тирәсен Р±РёРє каты чәнчеп, чеметеп С‚У™ ала. Р?елеп карасаң… РђР№-СЏР№-СЏР№, кырмыска баскан лабаса, тешли РґУ™ башлаганнар.

Куак төбеннән атылып чыкканыңны сизми дә каласың, учка гына җыеп өлгергән гөләп бөртекләрен кырмыскаларга азык итеп куак төбенә чәчеп калдырганыңны да абайламагансың…

РЁСѓР» РєРёСЂУ™Рє СЃРёТЈР°!


* * *

Бер урманчы сөйләде. Зәңгәр чыршыны гади чыршылар арасына утыртканнар. Ун еллап та вакыт үтмәгән, чыршы әкренләп үз төсен югалта барган һәм ул, кешеләр еллар буе тәрбияләп аңарда барлыкка китергән яңа, нәфис сыйфатларын югалтып, гап-гади чыршы булып калган.

Кем арасында яшәп, кемгә иярәсең бит!

Гади чыршыны зәңгәр чыршылар арасына утыртып, аңардан шундый нәфис, үзгә агач ясарга ничә ел кирәк булыр иде икән?


* * *

Кышкы урман. Юл читендә ак бүрек күпереп утыра. Кар әле аны тәмам тигезли алмаган. Кырмыска оясыдыр. Нишлиләр икән кырмыскалар кыш көне? Йоклыйлардыр.

Түмгәк өстендә куян йөренгән. Үтеп кенә дә китмәгән, ә таптанып та алган. Ногыт борчагын да сипкән. «Җәй көне, без әле кечкенә чакта, яныгызга китермәдегез, килсәк тешләдегез, хәзер менә өстегездә рәхәтләнеп йөрибез, менә сезне, менә!» – дип, биеп-биеп алды микән куян?


* * *

Бүген бер үрмәләчкә игътибар иттем. Үтә дә сизгер, үтә дә елгыр кошчык инде. Агач буйлап выжылдап менеп китә дә ялт итеп төшә – зыр әйләнә диярсең.

РЈР» агач кайрысына яшеренгән РєРѕСЂС‚-чебеннәрне С‡ТЇРїР»У™Рї гомер РёС‚У™. У? бүген карыйм: РјРѕРЅС‹ТЈ томшыгында РєРѕСЂС‚ түгел, Р·СѓСЂ гына итме, маймы РєРёСЃУ™РіРµ. РЁСѓРЅС‹ кая кыстырырга белмичә РјУ™С€ РєРёР»У™. Менә бер ботак тишеге табып, шуңа кертеп, чукып-чукып карады. Ошатмады, икенчесенә, аннан алып, кабык арасына кыстырды. Монысын ошатты, ахрысы, томшыгы белән басып, тәмам ныгытып РєСѓР№РґС‹. Шуннан СЃРѕТЈ СѓР» гел шул РєРёСЃУ™Рє тирәсендә РјУ™С€У™СЂУ™ килде: чукып ала РґР° ялт кына РєУ™ТЇСЃУ™ буйлап менеп РєРёС‚У™, РєРёСЂРµ төшеп, тагын ялт чукый РґР° аска уктала. Т®Р·Рµ бертуктаусыз СЏРє-ягына карана.

Кыскасы, үрмәләч бу юлы корт чүпләгән булып уйный, әмма үзе башкалардан, хәтта үзеннән дә яшереп, корт чүпләгәнгә сабышып, теге май кисәген чукып кинәнә иде.

Ярый әле ул ярамаган эшенә ояла белә иде.

Ярый ла бу кисәге беткәч, икенчесе, өченчесе артыннан йөгермәсә, ярый ла шулай итеп үзенең төп шөгыленнән бизә бармаса.

Р?С‚ РєРёСЃУ™РіРµ белән бергә оятыңны РґР° чукып бетермә, кошчык!


* * *

Безнең алдан бик матур бер кошчык сикерә-сикерә йөгерә. Кардан арчылган тау сукмагында җим чүпли. Түше алсу, канатларында яшелле-кызыллы туры сызыклар. Матур!

РњРёРЅРЅУ™РЅ башка аны тагын РёРєРµ егет РєТЇР·У™С‚У™ РёРєУ™РЅ. Алдагысы, фотоаппаратын юнәлтеп, кача-РїРѕСЃР° Р°ТЈР° якынаерга тырыша. «Тавышланма!В» РґРёРї, икенче кулы белән арттагы иптәшенә ишарәли. У? РєРѕС€ СѓР» якынаям РґРёРіУ™РЅРґУ™ генә очып РєРёС‚У™ РґУ™ ерак та түгел тагын Т—РёСЂРіУ™ төшеп, йөгерә башлый. Егет – аның артыннан.

Р?-Рё-Рё, кошчык, чибәркәй, РЅРёРіУ™ ТЇР· кадереңне ТЇР·РµТЈ белмисең, төшерттер егеттән карточкага, даның еракларга китсен, С€У©Т»СЂУ™С‚ кызыктырмыймыни СЃРѕТЈ СЃРёРЅРµ?!

Тыңла сүземне, тукта бер генә секундка. Курыкма кешеләрдән!

Кош шунда туктаган кебек була. Нәкъ шулвакыт кулына таш тоткан икенче егет алдагысын тотып туктата: «Җитте сиңа, юк белән булашасың, кая әле мин аны!»

Ай, кошчык, нишләдек без…

Ярый әле кош мине тыңламаган, туктамаган икән. Очты да китте.

У? РјРёРЅ СѓР№РіР° калдым: Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРґР° әле Т»У™СЂ киңәшне тыңларга РґР° ярамый, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.


Җанга ятыш манзара


* * *

Чал Уралның ефәк билбавы – чибәр Р™У©СЂТЇР·У™РЅ елгасы – ТЇР· сынына ТЇР·Рµ соклана-соклана уйнаклап чапкан сылу колын кебек боргалана-сыргалана ашыга РґР° очына. Нечкә билле гүзәлне саклагандай, елга ТЇС‚У™СЃРµ юлга таулар чыгып утырган. Р?кесе У™РЅУ™ елга ярына СѓРє калыккан. РљУ©Р·РіРµ Р№У©РЅС‚У™СЃ болытлар арасыннан Р±РёРє азга гына килеп чыккан РєРѕСЏС€ астында җылынып калырга теләгәндәй ачылып, күпереп торалар. Алар Т–РёСЂ-ананың саргылт-алсу С‚У©СЃС‚У™РіРµ СЋРєР° атлас кына ябынган РјУ™РіСЉСЂСѓСЂ күкрәкләредер, ТЇР·Р»У™СЂРµ җанлыдыр, тыныч кына сулыйлардыр кебек тоела.


* * *

Таң җиле елга өстеннән җәһәт кенә йөгереп үтте. Су өсте чуарланды – көмеш тәңкәләр барлыкка килде.

Елга читенә басып, су өстен селкеп җибәрергә мөмкин булса, ул тәңкәләр җиңел генә күккә очып китәрләр шикелле иде.


* * *

Кышкы РёСЂС‚У™. Салкын. Т–РёР» СЋРє. У? шулай РґР° суыкны кемдер өреп тора кебек.

Яшь наратлар арасында алай ук салкын түгел икән. Урман – тун шул. Алай да дөньяда суык бар икәнен онытырлык түгел. Нарат башлары аксыл-зәңгәрме, әллә җиңелчә шәмәхәме булып күренәләр. Бу бәс төсе түгелдер, бәлки суык үзе шулай зәңгәрләнеп – зәһәрләнеп утырадыр кебек.


* * *

Кар ява башлады. Кар бөртекләренең мондый салмак, саллы хәрәкәтен ява дип әйтү урынсыз да сыман. Берәм-берәм генә, җайлап, үз бәяләрен белеп кенә төшәләр. Һәр бөртек үз матурлыгын, салмаклыгын күрсәтеп коела.

Ак кар фонында булса, болай күренмәсләр иде, ә монда, куе урман эчендә, кара-соры агач кәүсәләре, куе яшел ябалдашлар арасында алар аеруча ак, үтә нәфис булып тоелалар.


* * *

Агач – гайрәтле пәһлеван. У?РјРјР° аның үзен якларга коралы СЋРє. Без яклыйк! РђРЅС‹ТЈ кардәшләре.


* * *

Шәһәрдә бер мәче үз квартирына һава морҗасы буйлап кайтып кергән.


* * *

Шпалдан шпалга йөгереп… күгәрченнәр җим эзләп, чүпләнеп йөри. Күгәрчен урынымы инде. Нишләмәк кирәк, ашау дигәндә яраклашасың, җайлашасың инде – тамак тәмугка кертә.


* * *

Малай чакта кычыткан, шайтан таягын чыбык белән «кыйный» идек, дошманнар белән сугышабыз, янәсе. Кычытканның файдасын ашын ашап, мунчада чабынып тиз тойдык анысы, ә менә шайтан таягы чәчәген «адмирал» дигән иң матур күбәләкнең гусеницалары ашап үскәнен әле күптән түгел генә белдем.


* * *

Яшь юкә корый башлаган. Нигә икән? Җентекләп карыйм.

Үзәк кәүсәсенең очын кискәннәр.

Юкә тал яисә америка өрәңгесе түгел, әрсезләр рәтендә йөрми, ул нәфис, нәзберек.

Ул әле горур да. Башын кистерүгә риза түгел, үлем белән булса да җавап бирми калмый.


* * *

Кибеттә кеше күп иде. Тик кенә торганда, аяк астында бер эт чинап җибәрмәсенме! Тайпылыштык. Карасак, койрыгын кыскан бер йонлач әрнепме-әрнеп ишеккә таба ашыга. Ник дисәк, аны, әрсез ырылдап, йоннарын кабартып, койрыгын тырпайтып мәче куа килә икән.

Хуҗа шул! Урамда никадәр генә көчле булсаң да, монда, кибет эчендә койрыгыңны кысарга мәҗбүрсең. Монда синең мохит түгел, ярдәмгә өерең дә юк. Монда мәче хуҗа.


«Теге алан»

Урманның бу төшенә мин «Теге алан» ны күрер өчен генә керәм. Аңымда, гомумән дә, «Теге алан» дигән төшенчә истәлекле, кадерле бер урын исеме буларак яшәп ята. Быел да ул үзенә тартып китерде. Танымам, эзләп йөрермен, башкалары белән бутамагаем дип курыккан идем. Күңел үзе таныды, әллә нинди – күзгә бәрелми торган тамгалары калгандыр, ахры, әбиләр әйтмешли, язган ризыгың булсамы…

Читләтеп кенә, сак кына якынаям. Кырыенда ук әле бер усак гөмбәсе очрамасынмы. «Нихәл, син дә аланыбызны читтән күзәтәсең, ахры, иптәшләрең анда җыелып әйлән-бәйлән уйнаганда, син үпкәләп читкә тайпылдыңмы? Юктыр ла, берәр чит-ят күз карамасын дип, әллә сакка чыктыңмы? Үпкәләмә, мин чит-ят түгел, мин үз кеше, мин дә сезнең аланны күптән беләм, анда кәрзин-кәрзин гөмбә җыйган чаклар бар иде; әйдә, аның уртасына бергәләп керик әле.»

Эх, буш бит алан, картая башлаган ике-өч кенә гөмбә калган. Ах, хәйләкәр, әллә син сакчы-хәбәрче, минем якынайганны иптәшләреңә җиткердең дәме, алар яшеренеп тә өлгердеме? Менә бу ике-өч олы гөмбә үзләрен корбан итеп, күз буяр өчен генә калганнармы?

У? монысы РЅУ™СЂСЃУ™ тагын? Элпә капчык?! У?-У™-У™, узган ел минеке төшеп калган булгандыр. Шулайдыр, шулайдыр, Р±Сѓ Р±РёС‚ минем алан, минеке генә, башка кешенең РјРѕРЅРґР° аяк басарга хакы СЋРє!

Р?-Рё-Рё, хыялый РґР° РёРЅРґРµ РјРёРЅ. Үрелмим РґУ™ РјРёРЅ СѓР» капчыкка. Минеке түгел СѓР». Капчык төшереп калдырганым СЋРє минем, урман С‡ТЇРїР»У™СЂРіУ™ РјРёРЅ дивана РґР°, табигать дошманы РґР° түгел. У?РЅУ™ Р±РёС‚ капчык калган урында ТЇР»У™РЅ кыяклары ничек зәгыйфьләнгән, төссезләнгән. Бер юньсезе ташлап киткән РёРЅРґРµ, үзен чын гөмбәче РґРёРї, урман, табигать яратам РґРёРї Р№У©СЂРіУ™РЅ буладыр әле, юньсез!

Ярар, ярар, йөрсеннәр. Алан Р±РёС‚ барыбер РјРёРЅРµ көткән. РњРёРЅРµ У™РЅУ™ эчкәрәк чакыра сыман. У?ллә кереп тормаска РёРЅРґРµ, СЋРє Р±РёС‚ РіУ©РјР±У™, күренми.

У? РєРёС‚У™СЃРµ килми, ничек РёРЅРґРµ шулай сагынып РєРёР» РґУ™ тиз генә китеп бар! Күңел нидер СЃРёР·У™, кер, кер, булмый калмас, күңелгә шулчаклы якын, онытылмас С…РёСЃ нәрсәгәдер Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ булырга тиештер ләбаса.

Һәй, һәй, булган шул, булган. Матур гына, яшь кенә бер гөмбә кызы үлән арасыннан серле генә, хәйләле генә елмаеп утыра түгелме? Мондыйлар бәйләсә дә бәйли инде…

У? караш СѓР» арада комсызланып алга текәлә, өмет РґРёРіУ™РЅРµТЈ бер чибәркәй белән генә СЂРёР·Р° түгел…




Пар канат талмый


Сибелә чәчем, сибелә чәчем,
Сибелсә дә үрелсен,
Тау җимерелсен, таш ярылсын,
Ташлар ярым түгел син.

    Халык җырыннан


Гомерлек дус – «Муромец»

Кирәкмәгән әйберләрне бакчага-дачага илтергә булдык. «Ташларга әрәм, – дим шофёр егеткә дә, ярарга тырышкандай, – ташыйбыз инде шунда төрле иске-москы».

Кулымда иске радиоалгыч «Муромец» икән. Үз сүзләрем үз кулларыма ук китереп суккандай булды. «Муромец» чак төшеп китмәде. «Аһ, дускай, берүк, гафу ит, иске-москы дигәндә, мин һич тә сине уйламаганмын».

«Муромец» ны кысыбрак тоттым. Күз алдыма аны беренче тапкыр өйгә менә шушылай кочаклап алып кайткан минутлар килеп басты. Өйләнешеп, яшь хатыным белән фатир эзли башлагач, безгә кыш чыгарга гына дип өр-яңа зур бер агач өй биреп тордылар. Эче – шыр дала. Фатирлы булу шатлыгыннан утырып сөенергә ник бер сыңар утыргыч булсачы, дулкынланудан су эчеп алырга ник бер стакан кисәге булсын. Аның каруы алда бербөтен гомер, янда шуны синең белән бергә үтәргә риза булган хатыным.

Шул өйдә беренче булып аяк баскан җиһаз син булдың бит, «Муромец»! Без сине тере җан дип, иптәш дип хис иттек. Сап-сары нарат өйнең сап-сары киң тәрәзә төбендә утырып, безне дөнья хәлләре белән таныштырып тордың, җыр-музыка белән күңелләрне алга әйдәдең.

Ул безгә бик озак тугры хезмәт итте. Безнең белән яңа квартирларга күчте, үзенә атап ясаган матур тумбочкаларда утырды. Телевизор, магнитофоннар, тагын әллә нәрсәләр алынды, шулай да аның урыны түрдән булды.

Юк, «Муромец» дус, яңа урында да син түрдә булырсың!


Хис – мәңгелек

Хиссез кеше булмый. Яралганда ук ул хис белән өртелгән була. Монысын табигать кайгырта. Аллаһы кушканча. Шуннан соң инде аның хистән аерылмавы кешеләргә бәйле.

Туачак кешенең беренче хәрәкәте күңелнең иң төптәге кылларын да тибрәтеп җибәрә. Кара син аны, селкенә диген, ә! Тизрәк якты дөньяга чыгарга, безнең белән яши башларга тели.

У?ле У™РЅРёСЃРµ, әле РјРёРЅ, аннары икебез бергә, бер-беребезнең кулын кулга тидереп, аны сыйпыйбыз, дулкынлана-дулкынлана, тын алмыйча, аның хәрәкәтен тыңлыйбыз. Кызык! Р У™С…У™С‚! Өстәвенә җанны серлелек С‚У™ кытыклый. РЁРёРєР»У™РЅТЇ, РєСѓСЂРєСѓ РґР° СЋРє түгел – РёСЃУ™РЅ-сау, хәвеф-хәтәрсез туармы? РЁСѓР» СѓРє вакытта әле бер-беребездән, туасы баладан сәер бер оялу, тарсыну кичерәбез. У?РЅРё буласы кешенең кичерешләре безнеке ише генәдерме! Кыскасы, без С…РёСЃ дөньясында. Р?Р·РіРµ теләкле, куаныч белән өртелгән, өметле, сәламәт С…РёСЃ дөньясында. Бу С…РёСЃ әле карында яткан адәм затына РґР°, һичшиксез, СЂСѓС…Рё азык булып РєТЇС‡У™С‡У™Рє.

Без аны шундый ук хисләр белән кабул итәрбез, дөнья буйлап хисле кеше атлап китәр.

Шөкер, бөтен гомере буе ул хистән аерылмас.


Мизгел

У?ллә РЅРё гомерләр үтсә РґУ™, күңелдә Т»РёС‡ уңмый, тутыкмый торган мизгелләр кала.

Командировкадан кайтып төштем. Нишләптер Р±Сѓ юлы сәер бер тынгысыз сагыну белән сагынып кайттым әле. Р?шекне РґУ™ ТЇР· ачкычым белән сак кына ачтым. Башка вакытта С‚У©РЅ булса РґР° кыңгырауга басып, СЃРёРЅРµ уята-уята, шаярып, көлдереп кайтып керә идем.

УЁР№РґУ™ тып-тын. РЎРёРЅ СЋРє?! УЁР№РґУ™ булырга тиешсең Р±РёС‚ – РёРєРµ айлык озын ялдасың. РђСЏРє очларына гына басып С‚ТЇСЂ бүлмәгә ТЇС‚У™Рј. У?-У™-У™, менә кайда РёРєУ™РЅСЃРµТЈ! Диванда ятасың. Бала кебек кулыңа битеңне куеп яткансың. Р™У©Р·РµТЈУ™, РіУ™ТЇРґУ™ТЈУ™ С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ якты төшкән. Җиңел ситсы күлмәгеңнең вак-вак Р·У™ТЈРіУ™СЂ С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРµ РґУ™ тередер, җемел-җемел киләләрдер төсле. Р?реннәрең нидер С‚У™РјР»У™РіУ™РЅ кебек селкенеп-кысылып РєСѓСЏ. Йокламыйсыңдыр, әлерәк кенә үткән ләззәтле бер хәлне РёСЃРєУ™ төшереп, уйланып кына ятасыңдыр кебек.

Сагынудан, сокланудан телсез калып, РјРёРЅ алдыңа тезләнәм. У?крен генә, Р±РёРє әкрен генә иелеп, тере кебек җемелдәгән Р·У™ТЈРіУ™СЂ С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРіУ™ битемне тидерәм. РЎРёРЅ РґУ™ әкрен генә, Р±РёРє әкрен генә РјРёРЅРµ җылы С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРіУ™ кысасың, кайнар пышылдыйсың:

– Рәхмәт кайтуыңа. Бүген теге йортка барып кайтырга да вакыт җитә бугай, – дисең.


Бергәлеккә мәдхия

Төнлә уянып киттем. Нигә уяндым әле?

Башка вакытта РґР° уяныла: Р№У™ берәр Т—РёСЂ авырткан була, Р№У™ колакка читтән тавыш бәрелә, Р№У™ хатынның кулы тиеп РєРёС‚У™. У? Р±Сѓ юлы? Сәбәпсез берни булмый Р±РёС‚ Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРґР°.

Мөгаен, туып килгән көннең мәшәкатьләре безнең бүлмәгә килеп кергәндер дә, мин шуларның авырлыгын тоеп уянганмындыр.

Башка көнне дә кергәннәр ич алар.

Башка көнне алар хатын белән икебезнең өскә төшкәннәрдер. Бүген бит мин берүзем ятам. Хатынны больниска салган идек.

Йа-а-а, дөнья, гомер буе йорт, гаилә мәшәкатьләрен берүзе күтәреп, төннәрен шуларның буласы авырлыгыннан уянып китүче тол хатын, тол ирләргә көч, сабырлык һәм дә өмет бир.

Йа-а-а, дөнья, синең мәшәкатьләреңне гомер буе икәү бергә күтәреп яшәсәк иде.


Тугрылык

РЎСѓ буенда, колмак баскан тал, зирекләр арасында карлыган эзлим. У?РЅУ™ көлтәдәй күпереп, тагын бер төп… кычыткан утыра. Хәйләле генә елмаеп, Р°ТЈР° бармак яныйм РґР° янына РєРёР»У™Рј. Таяк белән аралап, эчкә карыйм. Сиземләвем рас: кычыткан ышыгында – карлыган. Р­СЂРµ-СЌСЂРµ кап-кара тәлгәшләр.

Кычыткан Т»У™Рј карлыган. Берсе кайда, икенчесе РґУ™ шунда. Уйлый китсәң, бер-берсенә Т»РёС‡ С‚У™ тиң түгелләр РёРЅРґРµ. РќРёРЅРґРё уртаклыклары бар, Р№У™? У?РјРјР° алар РјУ™ТЈРіРµ аерылгысыз, табигать кочагында гел бергә. Җитмәсә әле, файдалылыгы, сихәте ягыннан РґР° бер тирәдә Р№У©СЂРёР»У™СЂ.

Белгечләр Р±Сѓ РёРєРµ үсемлекнең бер-берсенә РЅРё өчен кирәклеген С„У™РЅРЅРё аңлатып бирәләрдер, әлбәттә. У?РјРјР° РјРёРЅ аларга кешечә карап уйланам, шундый дуслыкка, тугрылыкка кешечә сокланам. Тиңлек таләп итеп кыланучылар РґР°, көнчеләр РґУ™, аптырап шаккатучылар РґР° – аларның арасына салкын Т—РёР» булып бер генә тапкыр кермәгәннәрдер, тиң түгел сез РґРёРї, әле берсен, әле икенчесен яманлап, гайбәтләрен аз сатмаганнардыр.

У? алар һаман бергә…


Канат

Мәгънәле сүз. Очар кош күз алдына килә. Канат ул —

хәрәкәт билгесе. Димәк, яшәү билгесе. Гаиләне пар канат диләр, хыялны канатлы уй диләр. Бар да – яшәү билгесе.

Канат пар була. РЁСѓТЈР° күнегелгән. У?РјРјР° пар булмаган, ялгыз канат та була РёРєУ™РЅ.

Р?РєРµ ботак арасына кысылган нарат күркәсен алдым. РљРѕСЏС€ күзендә утырып җылынган. Җылысы учта РґР° тоела. Т®Р·Рµ, кысмасам РґР°, эчтән черт-черт РёС‚У™. Эчендәге орлыгы шулай РєСѓР±Р° РёРєУ™РЅ, селеккән идем, У©С‡-РґТЇСЂС‚ орлык очып чыгып, Т—РёСЂРіУ™ талгын гына җилпенеп С‚У©С€У™ башлады. Канатлы орлыклар РёРєУ™РЅ. РўРёР·СЂУ™Рє Т—РёСЂРіУ™ очып С‚У©С€У™СЂРіУ™, дым алырга, тамыр җибәрергә, РјУ™РіСЉСЂСѓСЂ нарат булып үсеп чыгарга омтылдылар.

Берсен учка алып, карап тордым. Бер генә канатлы үзе, ә ничек дәртле, өметле оча, ә яшәргә ничек омтыла.

Парсыз канат та яшәү билгесе, тереклек билгесе икән.


Хатынмы, ирме баш?

Дәрәҗәле генә җитәкчегә яшьләр җыелышында сорау бирделәр: «Гаиләдә РёСЂРјРµ, хатынмы баш булырга тиеш?В» Бер генә СЃТЇР· белән җавап Р±РёСЂРјУ™РґРµ. Грек галимнәре алай РґРёРіУ™РЅ РґУ™, СЂРёРј галимнәре болай РґРёРіУ™РЅ РґРёРї, РёСЂ РґУ™, хатын РґР° баш була ала РґРёРіУ™РЅСЂУ™Рє нәтиҗә чыгарды. У?РјРјР° мондый икеле-микелелек аның, чын татарның асылына туры килми РёРґРµ, үзенә РґУ™ ошамады бугай, азактан сүзен:

– Р?СЂРµ тиле булса, әлбәттә, хатыны баш була РёРЅРґРµ, – РґРёРї бетерде.


Фәридә + Мансур

Кайтыр юл куе урман аша үтә. Монда әле кояш нурлары хуҗа була алмаган – салкынча. Көртләр биек, чаңгы эзләре дә тирәндә.

Зур карама төбендә тукталып калам. Кар өстендә «Фәридә + Мансур» дип язылган. Аптыраудан башны чайкап, уйланып торам. Аптыравым бу кешеләрне белмәүдән түгел, беләм мин аларны.

Моннан У©С‡ ел элек шушы юлларда танышып киткән идек. Р?кесе РґУ™ яшь, икесе РґУ™ чибәр. Бер заводта эшлиләр. ТєУ™СЂ ялны диярлек чаңгы шуарга чыгалар.

Алар белән танышканнан бирле мин, шушы урман авызына кергәч тә, зур карама төбенә күз ташлый торган булып киттем. Анда йә «Фәридә», йә «Мансур» дигән язу һәм алга төбәлгән ук сурәте була. Яшьләрнең кайсы алдан чыга, шунысы үзенең киткәнлеген белдереп, иптәшенә тамга калдыра. Озак та үтми арттан йә Фәридә, йә Мансур куып җитә, минем белән баш кагып кына исәнләшә дә кар бураны уйнатып, узып та китә.

Очрашкач, алар әле җай гына шуып, сөйләшеп баралар, әле көлешә-көлешә куышырга тотыналар, аннан кеше күзеннән дә, җилдән дә ышыграк урын табып, серләшеп торалар.

Менә У©С‡ кыш рәттән РёРЅРґРµ шулай дәвам итте. У? бүген СЏР·Сѓ У™РЅУ™ ничек ТЇР·РіУ™СЂРіУ™РЅ: икесе бергә, җитмәсә әле, В«+В» РґРёРї С‚У™ өстәлгән. РќРё С…РёРєРјУ™С‚ РёРєУ™РЅ Р±Сѓ? Аптыравымның СЃУ™Р±У™Р±Рµ менә шул «әдәпсезлек» РЅРµ аңламауда РёРґРµ. У?РјРјР° СѓР» сер РґУ™ озакламый чишелде.

Урман эчендә берничә якты алан бар. Т–У™Р№ РєУ©РЅРµ аларда РєСѓРµ ТЇР»У™РЅ ТЇСЃУ™, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Р§У©РЅРєРё кышын алан саен берәр печән богылы салынган була. У?ле менә шул аланнарның берсенә, яртылаш калган богыл-РєРёР±У™РЅ янына килеп чыктым. РќРё РєТЇСЂРёРј: Р¤У™СЂРёРґУ™ белән Мансур чаңгыларын салганнар РґР° сыенышып печән өстендә утыралар.

Кеше килгәнне ишетеп, яшьләр җәһәт кенә тордылар да, уңайсызлануларын күрсәтмәскә тырышып, өсләрен каккандай, чаңгыларын рәтләгәндәй иттеләр. Мин аларга артык текәлеп карамыйча, баш кагып кына үтмәкче идем, булмады, чаңгыларын эләктереп, каршыма чыгарга да өлгерделәр.

– Котла безне, абзый, кичә туебыз булды, – диде Мансур, Фәридәсен карашы белән иркәләп, ә тегесенең бит алмалары күз алдында кызара башлады, карашы чаңгы очларына ук төште.

Котлау сүзләремне аннан-моннан гына алдылар да куыша-куыша китеп тә бардылар. Чыннан да, дөнья җәннәт иде аларга бу минутта.

У? РјРёРЅ нигәдер карама төбендәге язуларны, гел алга У™Р№РґУ™Рї торган СѓРє сурәтләрен СЏРЅУ™ РєТЇР· алдына китердем. Күңел түренә СЃРёР·РјУ™РіУ™РЅРґУ™ генә сәер моңсулык шуышты. РљРёР»У™СЃРµ кышта алар чаңгы шуарга икесе бергә чыгарлар РёРЅРґРµ, агач төбендә тамга-С„У™Р»У™РЅ калдырып тормаслар. У? Р±РёС‚ СѓР» язулар РјРёТЈР° кызык бер юаныч РёРґРµ.

Бәлки, мин юкка пошынамдыр. Шушы сихәтле юлларда яңа Мансурлар, Фәридәләр танышмаслар да карама төбендә серле тамгаларын калдырмаслар дип кем әйтер. Яңа кышлар да яңа танышлар, яңа бәхетләр китерер дигән җылы өмет белән үтәм мин бу юллардан.




Оя күрке – бала


Төн дә килде менә җир йөзенә,
Йоклый улым, кочып мендәрен.
Син сөйләгән әкиятне, әнием,
Үз улыма бүген сөйләдем.

В В В В У?С…РјУ™С‚ Гадел


Кеше

Р?рек бүген РґУ™ автобуста кайтты. РљУ©РЅРµ Р±СѓРµ аягүрә торып кирпеч салган РґРёРї кем әйтер, күңеле РєУ©СЂ, хәрәкәтләре җиңел. РЈРЅТ—РёРґРµ яшь шул: беләкләрендә – РєУ©С‡, йөрәгендә РґУ™СЂС‚ кайнап торган чагы. Менә шундый РєУ©С‡-дәртен яраткан шөгыленә Р±РёСЂРіУ™РЅРіУ™ РєТЇСЂУ™ РґУ™, үзен бәхетле С…РёСЃ итәдер СѓР», РєУ©РЅРµ Р±СѓРµ эшләп талчыккан тәненең авыр сулкылдавына РґР° кәефе кырылмыйча кайтып киләдер. Баласын күтәреп кергән яшь хатынга РґР°, ялт кына торып, урынын Р±РёСЂРґРµ, йоклап яткан баланың нәрсәдер С‚У™РјР»У™РіУ™РЅ кебек авызын чупылдатып алуы кызык тоелды, ахрысы, елмаеп РєСѓР№РґС‹.

Тукталыш. Шуны гына көткән кебек, бала уянып китте һәм тынычсызланып кыймылдый башлады. Автобус кузгалгач кына тынды.

Р?кенчесендә РёРЅРґРµ сабыйавызын Р·СѓСЂ ачып елап СѓРє Т—РёР±У™СЂРґРµ. У?нисенең иелә-бөгелә әлли-бәлли юатуы РґР° СЏСЂРґУ™Рј итмәде. Кузгалып китмичә тынмады.

Менә хикмәт! Һәр тукталуга бала ризасызлык белдерде, шофёрны ашыктырган кебек, көчле тавышы белән автобусны яңгыратты. Кайберәүләр йөзләрен чытты. Шофёр агай да, башын борып, тавыш ягына карый да тизрәк кузгалырга ашыга.

У? Р?рек баланың мондый кыланышына Т»РёС‡ С‚У™ ризасызлык күрсәтмәде, киресенчә, ошый РёРґРµ Р°ТЈР° Р±У™Р»У™РєУ™Р№ генә кешенең РґУ™ТЇ шофёрны шушылай куалавы.

– Кара син аны, нәкъ кеше кебек, йөргәнне, хәрәкәтләнгәнне ярата, ә, – дип куйды ул үзалдына бертөрле канәгатьлек белән.

Яшь ана ялт кына егеткә борылды. Күзләренә ят очкыннар бәреп чыккан иде.

– Ничек РёРЅРґРµ «кеше кебек»? У? кем СЃРѕТЈ СѓР»?

Р?рекнең елмаюы өреп очыргандай СЋРє булды. Р™У©Р·Рµ РґУ™ кызарып китте. Бертын РЅРё әйтергә белми торганнан СЃРѕТЈ гына, СѓР» теленә килде. РђРЅРґР° РґР° кешеләргә карамыйча, ТЇР·-үзенә сукрангандай кебек кенә итеп әйтеп РєСѓР№РґС‹:

– Вәт шайтан, минем бит: «Безгә – эшче кешеләргә охшаган икән, безнең кебек үк ул да тик торырга яратмый икән», – диясе килгән иде.

У?РЅРё кешегә тынычланырга шунысы РґР° җитте тагы.

– У?-У™-У™, эшче кебек дисәгез РёРЅРґРµ, – РґРёРґРµ РґУ™, сез РЅРё әйтерсез тагы РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, күршеләренә РєТЇР· салды.

РЇРЅУ™С€У™РґУ™ басып торган егетләр РґУ™, алгы утыргычтагы апалар РґР° Р?рек белән теләктәшлек белдергәндәй елмаеп куйдылар.

У? бала, СЏТЈР° тукталышны көтеп, шыпырт кына ята РёРґРµ.


Суга баралар

Яшь ана кызчыгы белән СЃСѓРіР° бара. Кызының РґР° кулында чиләк. Чәчәкле, матур уенчык чиләк. Үзенә РґУ™ РєТЇРї булса яшь ярымдыр. Атлавы РґР° әле алпан-тилпән, тип-тигез Т—РёСЂРґУ™ РґУ™ сөрлегеп-сөртенеп РєСѓСЏ. У?РјРјР° тырышып атлый. РЈР» Р±РёС‚ СЃСѓРіР° бара! У?РЅРёРіУ™ РёСЏСЂУ™Рј РґРёРї түгел, У™ СЃСѓРіР° барам РґРёРї СѓР» шулай тырыша.

У?лбәттә, баланың кулына печенье Р№У™ берәр ялтыравык-шылтыравык тоттырып та СЃСѓРіР° барып була. Р›У™РєРёРЅ СѓР» вакытта РёРЅРґРµ бала үзен ияреп йөрүче РґРёРї С…РёСЃ РёС‚У™СЂ РёРґРµ, СЃСѓРіР° баручы РґРёРї түгел.

У? боларның аермасы адәм баласы өчен Р±РёРє Р·СѓСЂ, һай, Р±РёРє Р·СѓСЂ!


Өмет – балаларда

Трамвайга базар тукталышында халык күп керде. Чегәннәр икән. Үзләренчә киенгәннәр. Үзләренчә сөйләшәләр. Үз хәрәкәтләре, холык-гадәтләре күзгә бәрелеп тора.

Мөстәкыйль милләт РґРёРї йөртмиләр шикелле аларны. У?РјРјР° алар Р±ТЇС‚У™РЅ бер милләт белән РґУ™ буталмый. Алар үзенә бер халык. Заманалар ничек кенә какмасын, яшиләр, үрчиләр.

Уйланырлык. Шулай да аларның яшәүчәнлегенең сәбәбен бер дә әллә кайдан эзлисе юк. Халык яши, чөнки ул балалар ярата, ул бала җанлы, ул яшәвенең мәгънәсен балалар үрчетеп, нәселен калдыруда күрә.

Трамвайга кереп тулган «халык» та нибары ике гаилә икән. Анда япь-яшь ике хатын, калганнары – шуларның балалары. Зурысы бар, уртанчысы, кечкенәләре – ниндиләре генә юк. Бар да чуар киемле, елтыр күзле, сау-сәламәтләр, шуклар, бик игътибарлылар. Бер-берсен карыйлар, хәстәрлеләр, бала җанлылар.

Бу халык әле шулай ишле булып, мөстәкыйль булып бик озак яшәр.


Аңлады

Ниһаять, бүген ул баланың һәр таләбен канәгатьләндерә килүнең нәрсәгә китереп терәгәнен аңлады.

Бала башта компот сорады. Бирде. Бала эчмәде, кесәл таләп итте. Бирде. Бала кабып кына карады да чәйгә үрелде. Анысын да бирде.

– Нишләп сөтсез, сөт сал! – дип акырды бала.

Ясап бирде. Шунда бала, аяк тибеп:

– Сөтен ал! – дип кычкырып җибәрде.

Яшь ана аңарга текәлеп шаккатты да калды.


Бер талон хакы

– Талоннарыгызны әзерләгез! – диде ишек төбенә килеп баскан контролёр.

Трамвай тәрәзәсеннән карап барган ханым да билетын барларга тотынды: кесәләренә кереп чыкты, бияләйләрен какты. «Сиңа бирдемме әллә, Тәнзилә?» – дип, алдында утырган баласыннан сорады. Тегесе: «Юк», – дигәч, аны итәгеннән төшереп, үзен дә, аны да каккалады, икәүләшеп идәннән дә караштырдылар.

– У?ллә тиштермәгән РёРґРµТЈРјРµ? – РґРёРґРµ СЏРЅУ™С€У™ утырган юан С‚ТЇС‚У™Р№.

– Үзегез тиштереп бирдегез бит, апа, – диде аның сүзләреннән тагын да аптырап калган хатын.

– У?Р№, шулай РёРґРµ бугай шул. У? СЃРѕТЈ шулай булгач, борчылма СѓР» кадәр. Р‘У™Р№Р»У™РЅУ™ калса, әйтерсең, кызыма Р±РёСЂРіУ™РЅ ием РґУ™, СѓР», аңгыра баш, әллә кая куйган, РґРёСЏСЂСЃРµТЈ.

Алар сүзенә колак салып утырган РўУ™РЅР·РёР»У™ сагаеп калды. РќРё уйлаганы шунда СѓРє Р·СѓСЂ кара күзләренә чыкты. В«У?РЅРёСЃРµ чыннан РґР° шулай алдашырмы РёРєУ™РЅ? Шулай РґРёСЃУ™, Р°ТЈР° нишләргә? Нишләсен РёРЅРґРµ, башын РёСЏСЂ РґУ™ РёРґУ™РЅРіУ™ текәлер. Сорасалар, югалттым, РґРёСЏСЂ. Югыйсә әнисенә начар булуы бар…»

Мондый уйдан баланың карашы СЃТЇСЂУ™РЅР»У™РЅРґРµ, йөзен РєТЇР»У™РіУ™ сара барды. Шулай РґР° күңелендә өмет РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ тәмам сүнеп бетмәгән РёРґРµ, ахрысы, СѓР» әнисенә карады. У? ханым СѓР» арада СЏТЈР° талон алып, С‚ТЇС‚У™Р№РіУ™ СЃСѓР·РґС‹.

– Компостерга җибәрегезче, үзем югалткач, балага сылтап булмас аны, – диде.

Бу сүзләр Тәнзиләнең йөзенә, кара күзләренә тылсым булып өрелдемени, ул болыт астыннан чыккан кояш күк балкып китте. Карашында аның әнисе өчен, алдашуга юл куймый торган, үзенең Тәнзиләсен бик ярата, хәтта олыларча хөрмәт итә торган әнисе өчен чиксез сөенеч, горурлык хисе якты очкыннар булып кабынган иде.


Мантыйк

Рөстәм белән поликлиникага бардык. Врачка күренергә көткәндә, стенадагы сурәтләрне карыйбыз. Суга сикерергә торган спортчы сурәтен күреп, Рөстәм:

– Нишләп аны монда элгәннәр? – ди.

– У?лләтагы, – РґРёРј. Р§У©РЅРєРё уйлап торырга вакыт калмаган, врачка чират җиткән РёРґРµ.

Кайтканда, Рөстәм:

– Су коенып чирләсәгез, шушы больницага килерсез, дигәннәрдер? – диде.

Менә сиңа мә: биш яшьлек бала тормыштагы һәр күренештә мантыйкый бәйләнеш эзли, сәбәбен табарга, ачыкларга тырыша!

Юк инде, мондый чакта «әлләтагы» дип белмәмешкә сабышу да, уйламыйча-нитмичә баш кагып килешү дә дөрес булмас. Уйламыйча ярамый мондый хәлдә.

– Юктыр, – дим, ниһаять, – врачлар янына килеп йөрмәс өчен менә шушы спортчы кебек су коеныгыз, чыныгыгыз дип элгәннәрдер, – дим.

У? Р±РёС‚ улым килешә. Һәрхәлдә, СѓР» каршы дәшми. Уйлый.


Сабыйның уе – телендә


* * *

Рөстәм (5 яшь):

– У? РјРёРЅ сугыш РЅРёРіУ™ беткәнен беләм!

– Нишләп?

– Сугышкан кешеләр әнә шушындый краннарны күргәннәр дә җимерелгән өйләрне төзәтергә таралып беткәннәр…


* * *

Булат (4 яшь) әнисе белән беренче тапкыр шәһәргә килде. Беренче катны узгач, ул:

– У?РЅРё, без очырмага менәбезмени РёРЅРґРµ, – РґРёРґРµ.


* * *

–У?ти, колонка РЅРёРіУ™ эшләми?

– Суык бит.

– Кыш эрегәч, эшләр, иеме?


* * *

–У?Р№ улым, Р±РёРіСЂУ™Рє озак уйныйсың, башкалар әллә кайчан кайтты РёС‡ РёРЅРґРµ.

– Алар кайтса, икенчеләре килде, алары белән дә уйнап каласы килә.


* * *

Гөлназ урамда очраган әйберләрнең исемен алфавит белән тәртипкә салып әйтергә күнегеп килә.

– У?Р№РґУ™, «А» хәрефенә башлыйбыз: автобус, астановка…

– Чәү, чәү, тукта, остановка «А» түгел, «О» га.

– Бөтен кеше «астановка» ди.

– «Астановка» дип әйтелә генә ул, «остановка» дип языла.

– Мин бит язмыйм, әйтәм генә.


* * *

Без сайлауга барырга җыенгач, Рөстәм:

– Сез анда кемгә кычкырасыз? – дип сорады.

«Тавыш бирү» не үзенчә аңлаган.


* * *

Бәбкәләрдә йонны күреп, бала:

– У?РЅРё, карале, Р±Сѓ Р±У™Р±РєУ™ казлана башлаган.

– ?..


* * *

– У?РЅРё, СЃРёРЅ Р±У™Р±У™Р№ таба аласыңмы әле?

– Нигә ул сиңа?

– Кыйнарга! Абый мине кыйный ич.


* * *

Бала, бер һәйкәл яныннан үткәндә:

– У?РЅРё, СѓР» үлгән РёРЅРґРµ иеме?

– Р?Рµ, балам.

– У? СѓР» басып үлгәнме?


* * *

Бер бала яңа гына бала табу йортыннан алып кайткан туганын сөя икән. Битен, кулларын сыйпаган, аннары артын сөйгән:

– Сатып алдык, дигән идегез, болары ун тәңкәдер инде, ә монысы бер тәңкәдер, – дип әйтте ди.


* * *

– Р?РєРµ РёРєРµТЈ РЅРёС‡У™ була?

– У?Р№ апа, каян барысын РґР° хәтерлисең, беренче классны бетергәнгә РґУ™ Т—РёРґРµ ел булды Р±РёС‚ РёРЅРґРµ, – РґРёРї әйтте РґРё җиденче класс укучысы.


* * *

– Гоголь нинди әсәрләр язган?

– Тарас белән Бульба.

– Укыдыңмы?

– Как же.

– Ничек бетә?

– Тарас Бульбага өйләнә…


* * *

Бер малай директор бүлмәсенә башын тыга.

– Апа, директор абый сез буласызмы? – ди яңа гына билгеләнгән мәктәп директорына.


Нәни һәм әти

Бер яңа йорт янында иптәшемне көтеп тора идем, туптай тәгәрәп, дүрт-биш яшьлек кызчык килеп җитте. Бит очлары – алмадай, күзләре – чыкта җемелдәгән ике шомырт бөртеге. Аларда әйтеп бетергесез шатлык һәм өстәвенә хәйләкәр генә эчкерсез елмаю балкый.

– Минем гөлләрем бар, әйдә, карыйбыз, – диде ул, кулымнан кыю гына тотып.

Киттек. «Гөл» дигәне йорт стенасы белән асфальт тротуар арасында калкып чыккан чирәм кыягы икән. Тирә-якта әле кар ятканда кояшта елмаеп утырган бу беренче яшеллек, чыннан да, бала күңелен чиксез сөендерерлек иде шул. Аңа карый-карый сөйләшеп тә киттек.

– Р?семең ничек әле СЃРёРЅРµТЈ?

– Фәридә РёС‡! – РЁСѓРЅРґР° СѓР» ТЇР·Рµ белән сөйләшергә теләвемне сизеп алды бугай. – У?РЅРё РґУ™ У©Р№РґУ™ бүген, пилмән пешерә әле, – РґРёРї тезде.

– Ял РєУ©РЅРµ шул. У?тиең РґУ™ өйдәдер әле?

Бу сорауны нигә биргәнемә мин әле дә үкенеп бетә алмыйм. Баланың башы кинәт иелде, әмма карашы аның бу юлы яшел кыякларга түгел, ә буш асфальтка текәлде.

– У?ти СЋРє минем, – РґРёРґРµ СѓР» акрын гына, – Р±ТЇС‚У™РЅ апа белән киткән.

РќРё РґРёРї әйтергә РґУ™ белмичә аптырап калдым. У?РјРјР°, бәхетемә, Р¤У™СЂРёРґУ™ РјРёРЅРЅУ™РЅ кыюрак булып чыкты.

– У? сезнең кызыгыз бармы?

– Кызым юк шул, улым гына.

– У? улыгызның У™РЅРёСЃРµ бармы?

– Бар, әлбәттә.

Кызчыкның башы тагын иелде.

Р?-Рё-Рё, сабый! Т®Р·Рµ РґУ™ белмәстән, СѓР» минем башкачарак җавап бирүемне көткән, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Тәнемә салкын йөгерде, тамакка авыр төер утырды. В«У?Р№ сез, таш йөрәкле әтиләр, кайда йөрисез!В»

– У? аның каруы минем әбием бар, магазинга гына китте әле, – РґРёРї, Р¤У™СЂРёРґУ™ РјРёРЅРµ яңадан авыр хәлдән коткарды.

Улымның берүзенә ике әбисе булса да, бу юлы мин алдашмый булдыра алмадым.

– Минем улымның әбисе юк шул, – дидем.

Фәридә, тынычланып, кабат «гөле» янына чүгәләде. Мөлдерәмә «шомырт бөртекләре» ндә яңадан очкыннар уйный башлады.


Фикер офыгы

Бакча өенең өске катына менә торган баскыч ясыйм.

Басма араларын күпмерәк калдырырга соң? Алай үлчим, болай чамалыйм – үз адымыма көйлим, хатынныкын, балаларныкын да онытмыйм; гаиләдә кем бар, барысының да менәсен-төшәсен күз алдына китерергә тырышам. Уйламадым түгел, кыскасы.

Күрше дә бакчасына килгән икән. Кыш буе күргән юк иде, хәлен белергә булдым. Ул инде өенең өске катын өлгерткән дә икән. Баскычына игътибар иттем. Аралары бигрәк якын, тезеп-тезеп куйган.

– Нигә болай куе? – дим.

– Шулайрак булды бугай шул, – ди. – Үзебезгә, бәлки, бик кулай да түгелдер, бала-чага менеп йөри башласа инде?..

Менә ничек! РђРЅС‹ТЈ РґР° малае бар. УЁР№Р»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ әле өйләнүен. У?РјРјР° СѓР» аның өйләнәсен, оныклары буласын, шушы баскыч буйлап РјТЇРєУ™Р»У™Рї-РјТЇРєУ™Р»У™Рї менеп китәселәрен РєТЇР· алдына китергән.

Минем дә малай, кызлар бар да бит…


У?тисез уйнап үстек

Карале, мин бит бала белән сөйләшә, уйный белмим икән.

Р?СЂ кеше, берәр РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ С…У™Р» РёС‚У™ алмыйча килеп төртелсә, әти ничек РёС‚У™ РёРґРµ РґРёРї хәтерли башлый.

РњРёРЅ РґУ™ әтине РёСЃРєУ™ төшерергә тотындым. У?РјРјР° булмады – РјРёРЅ уйный торган вакытта әти безнең белән түгел РёРґРµ шул.

У?ти сугышта РёРґРµ.


Сыйпыйк, әтиләр, малайларның башыннан

Мин үземнең тәбәнәк булуымның сәбәбен эзлим дә, кечкенә вакытта әти баштан сыйпамагангадыр, дим. Нәкъ ай үсәсен көн үскән чагымда әти сугышта иде.

Мин белгән карсак малайларның әтиләре йә юк, йә алар – малай яратмый торган, аларны шешәгә алыштырган төксе кешеләр.

Сыйпагыз, әтиләр, малайларыгызның башыннан. Яратып, өметләнеп, өметләндереп сыйпагыз. Үссен малайларыгыз. Акылга да, буйга да.


Алыш-биреш

Р?РєРµ хатын гәпләшеп утыра. Берсе зарлана:

– Балалар безне яратмый, хөрмәт итмиләр.

Шулкадәр әрнеп, гаҗизләнеп әйтә, уйлый калсаң аптырарлык: нигә шулкадәр әрнергә соң, нигә башны ташка бәрергә. Табигать кануны буенча, без аларны яратырга тиеш, киресенчә түгел.

Безне бит әти-әниләр, әби-бабайлар яраткан. Кадер-хөрмәтне, мәхәббәтне алардан алып калганбыз. Балалардан да таләп итү артык комсызлык булыр иде. Минем әни әйтмешли, тәмле әйбер күп булмый.

Хәзер РёРЅРґРµ үзебез мәхәббәтне, яратуны балаларга Р±РёСЂРёРє. У?РјРјР° шундый итеп Р±РёСЂРёРє, алар аны бурыч РґРёРї кабул итсен. Т®Р· балалары алдында, әти-У™РЅРёР»У™СЂРµ, У™Р±Рё-бабайлары алдында бурыч РґРёРї кабул итсеннәр, кемдер әйткәнгә, кемдер төртеп күрсәткәнгә түгел, У™ ТЇР·Р»У™СЂРµ аңлап, ТЇР·Р»У™СЂРµ белеп, балаларын РґР°, безне РґУ™ яратсыннар.

Димәк, балаларыбызның безне яратуы, безнең оныкларыбызның яратуы үзебезнең кулда.


Килен нигә әйбәт?

Киленнәр турында сүз чыккач, бер апа:

– Минем килен әйбәт анысы, – диде. Шуннан келт кенә нидер исенә төшеп: – Улым әйбәт минем, киленем шуңа күрә әйбәттер, – диде.

Р?РєРµ апа, бер-берсен аңлап, келт-келт көлешеп алдылар.


Бабай дәресе

Сәгать телен күчерә башлаган идем, кечкенә Гөлназ килеп җитте.

– Кирегә таба бора күрмә, – ди.

– Нишләп?

– Бабай кушмый. «Менә син урамнан атлап барганда, аягыңнан кирегә тартсалар нишләрсең? Егылып, гарип булырсың. Сәгать тә ватыла», – ди.


Ачы гыйбрәт

Санаторийда бер агай ачылып китеп, өзгәләнеп сөйләде: «Хатының никадәрле генә аңгыра, ялкау, булдыксыз булмасын, аны балалар алдында сүкмә, тел тидермә икән. Дүрт бала тәрбияләдем, хәзер мине берсе-бер хөрмәт итми, кешегә дә санамый. Бары әниләрен яхшылык теләп сүккән, өйрәткән өчен генә».




Кышның бәс бөртекләре

(Бураннарың белән кил син…)


Соры болытлардан ак кар ява.
Кар түгел, юк,
Күк шулай сөйгән җиренә
Туңмасын дип тун яба.

    Венера Туктарова


Кәринәгә, күчтәнәчкә

Кәринә, кызым, исәнме, онычкым! Сиңа, әти-әниеңә, башка туганнарга, бакчадагы дус-ишеңә, бөтен Мәскәүгә барыбыздан да күп сәлам. Без исән-сау. Сезне генә бик сагынабыз, кайчан җәй җитәр дә, кайчан тагын авылга кайтып, бергә-бергә шунда яшәрбез дип көтәбез.

Мин инде түзә алмадым, кыш булса да, авылга кайтып килдем. Өйне җылыттым, арканы җылы мичкә терәп, тик язып утырдым. Чыккалап, кар көрәдем, песнәкләргә син көздән җыеп калдырган карбыз орлыкларын салдым. Рәхмәт әйттеләр.

Синең бит әле кыш көне авылда булганың юк. Хәзер авыл үзенчә матур. Мин сиңа да берничә «күчтәнәч» салам – парча-кәртинкәләр. Син инде татарча да шома укыйсыңдыр, үз телебезне онытмагансыңдыр. Мәскәү дусларыңа да өйрәтәсеңдер әле.

Р?СЃУ™РЅ-сау торыйк та, Т—У™Р№Р»У™СЂ тизрәк җитсен РґУ™, авылыбызда очрашырга язсын РґРёРіУ™РЅ теләктә калучы Р?лдар бабаң РґРёРї белерсең. Сау Р±СѓР»!


Юри калдырган инде?

Тышта салкын, У©Р№РґУ™ җылы. Р У™С…У™С‚. Тыныч. Баш РєТЇС‚У™СЂРјРё СЏР· РґР° СЏР·. РўРёРє һаман онытылып бетеп булмый, С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ карыйсы РєРёР»У™. РќУ™СЂСЃУ™ тарта? Урамда РґР°, ишегалдында РґР° ап-ак көртләрдән башка берни СЋРє лабаса. У?ллә С‚У™СЂУ™Р·У™РЅРµТЈ аскы өлгеләрен каплаган Кыш бабай Р±РёР·У™РєР»У™СЂРµ РґУ™С€У™РјРµ? Чыннан РґР°, РєТЇР· явын алырлык нәфис нәкышне хәтерләткән тылсымлы СЃСѓСЂУ™С‚ үзенә тартып тора.

Шулай да караш бераздан урамга күчә. Торып, тәрәзә янына киләм. Йә, нәрсәм калган инде шунда?

Бөтен дөнья ап-ак. Өй каршындагы рәшәткә аратасы да мамык шәл-якадай кар гирляндасы булып салынган; багана башларында чалмадай ак бүрекләр. Көрттән очлары гына күренгән рәшәткәләр дә, гөләп ботаклары, коелмый калган берничә коры яфрак та кершәндәй ак карда бик очлы чем-кара карандаш белән төгәл сызыклардан сырланган рәсем диярсең.

Р?-Рё-Рё, тегесе РЅУ™СЂСЃУ™ тагы? Кып-кызыл бер төер җемелдәп ята Р±РёС‚. У?-У™-У™, менә РЅУ™СЂСЃУ™ баядан бирле дикъкатьне тартып торган РёРєУ™РЅ: өлгереп тулышкан, РёРЅРґРµ Т—У™ТЇТ»У™СЂ ташка әверелгән РіУ©Р»У™Рї бөртеге. Бөтен аклы-каралы шушы хәятта кып-кызыл ялгыз бөртек. Бер чибәрнең муенсасыннан төшеп калган СЂСѓР±РёРЅ РјУ™СЂТ—У™РЅ бөртеге РґРёСЏСЂСЃРµТЈ. Кар яктысында СѓР» Р±РёРіСЂУ™Рє җете булып сурәтләнгән. Җимешенең очындагы РєРёРїРєУ™РЅ чем-кара башлыкчасы РґР° үзенә бер калфакчыкны хәтерләтә.

Р?-Рё-Рё, матурым! Т–У™Р№РЅРµТЈ тәмле бер хатирәсе РґУ™ РёРєУ™РЅ Р±РёС‚ әле СЃРёРЅ. Күңелдә шул арада РєТЇРїРјРµ истәлек уятып өлгердең. Онычкым РљУ™СЂРёРЅУ™ «мәрҗәне» РёРєУ™РЅ РёС‡ СЃРёРЅ!

Көз көне, Кәринәбез әниләре белән Мәскәүгә кайтып китәр алдыннан, икәү шушы урам буендагы кечкенә бакчага чыктык та ашыга-ашыга, бармакларны чәнчетә-чәнчетә, ай-вай килеп, гөләп җыйган идек. Калган бит берсе. Хәйләкәр. Посып калган.

У?ллә РљУ™СЂРёРЅУ™ эшеме Р±Сѓ? Юри калдырганмы? Р?стәлеккә РґРёРї. У? хәзер У™РЅУ™, РЅУ™РєСЉ РљУ™СЂРёРЅУ™РЅРµТЈ ТЇР·Рµ кебек «а-Р°-Сѓ-Сѓ, РјРёРЅ РјРѕРЅРґР°!В» РґРёРї, йөзен ачып Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ РґУ™ елмаеп карап тора.

Минем соклануны сизеп, кояш та өй кыегыннан бу якка бакты – рәшәткә, куаклардан кар өстенә чем-кара күләгәләр сузылды. Ни могҗиза: гөләп бөртегеннән төшкән күләгә дә кып-кызылдыр кебек тоелды. Тач Кәринәнең иреннәре инде. «А-а-у-у, мин монда!»


Көтә белгәч…

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ РґУ™ С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ тартылдым. Тагын нәрсәгәдер ымсынып, нәрсәгәдер өмет итеп. Бу юлы ишегалды СЏРєРєР°, алмагачларга бактым.

Эш беткән диярсең, нәрсәгә шулай тора катканмындыр. Күңел алгысынуына шулай буйсыну, үзең дә шәйләп бетермәгән билгесезлектән нидер көтү мәгънәсезлек түгелме инде, йә.

Аңлыйм да кебек үзе, әмма барыбер зарыгып көтәм, эчтән дәшәм, чакырам.

Китаннан, менә бит «ул» күренде дә: алмагач ботаклары арасыннан бер ак нокта җай гына очып килә иде – кар бөртеге!

Авылга кайтып төшкәнгә ничә көн инде, кар яуганын күргән юк, сагындырган, тансыклаткан.

Менә күренде Р±РёС‚! У?Р№Рµ-У™Р№Рµ, Р±Сѓ, чыннан РґР°, кар бөртеге РёРґРµ. РЈР» РєУ©СЂС‚ өстендә РєТЇР·РґУ™РЅ югалырга РґР° өлгермәде, икенчесе, өченчесе РїУ™Р№РґР° булды. Кар СЏРІР° башлады.

Менә шулай шул ул – бик теләсәңме, ихластан чакырсаңмы…

Нәкъ шул мәлдә, кар пәрдәсен ерта-ерта, урамнан бер-бер артлы ике җиңел машина үтеп китте. Күршеләргә балалары кайтып төште.

Безнең почмак СЏРє С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ күршеләрнең ишегалды, С‚У™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂРµ күренә. Р?СЂС‚У™РЅ күрше Нәфига апаның С‚У™СЂУ™Р·У™ каршында тышка карап торганы С€У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ РёРґРµ. Көткән, РґРёРјУ™Рє.

Безнең дә балаларны, оныкларны көтеп, дәшеп аласылар бар әле…


Угрылык һәм тугрылык

Урам аша күрше йорттагы хәрәкәтләр дә вакыт-вакыт, башны күтәреп, язудан аерылырга мәҗбүр итә. Хәрәкәт димәсәң – анда хәзер торучы юк, буш йорт. Ярый әле чыпчык, песнәктер, карга, чәүкәдер ташлап бетерми, шулар хәрәкәтләнә.

Бу юлы кайсы торгызды СЃРѕТЈ әле? У?Т»У™, озын койрыклы, ала-кола «карак РґСѓСЃВ» тегеләй РґУ™ болай тасырдый РёРєУ™РЅ. РњРѕРЅРґР° Р°ТЈР° РЅУ™СЂСЃУ™ калган – калдык сулар РґУ™ түгелми, чәлдерерлек Т—РёРјРЅУ™РЅ РґУ™ РєТЇРїС‚У™РЅ җилләр РёСЃРєУ™РЅ?

Хәйран тамаша: менә ул ниргә буйлап елгыр гына йөгереп үтте дә, бер урында туктап, нидер чукып-чукып алды. Карасана, нәкъ песнәк кебек кылана ич бу: бүрәнә араларына мүккә кыш чыгарга яшеренгән чебен, бөҗәкләрне, шундыйларның курчакларын чүпли түгелме? Булмас ла, «карак» та шундый изге шөгыльгә алынырмы икән.

Бу, чыннан да, теләк кенә булып чыкты, бактың исә, ул шулай шыпан-шыпан гына тәрәзә кашагасын күзли икән. Менә ул җәлт кенә ян такта буйлап менеп китте дә урта бер төштә такта астын чукырга, казырга тотынды. Йон-мамык тузгып китте. Аһ, каһәрен, чыпчык оясын актара ич бу бандит! Үзе каракларча ялт-йолт читкә-чатка каранып ала. Шикләнгән идем аны, бөтен кыяфәте угрыларча дип, нәкъ шулай булып чыкты бу. Ярый әле аңа кыю чыпчыклар ябырылды…

Р™У™ РёРЅРґРµ, шул юньсезне күзәтер өчен эшемне куеп тордыммы? У? Р±РёС‚ С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ барыбер РєРёС‚У™СЃРµ килми.

Һи-и-и, әнә бит кемне көткәнмен икән: капка түбәсенә пар күгәрчен килеп кунды, гөлдер-гөлдер йөренергә тотындылар.

Менә ничә ел инде шулай яратып күзәтәм үзләрен. Хуҗалар вафат булып, йорт ябылгач, алар бу нигезне ташлап, каядыр китеп торды. Йорт чын-чынлап буш калган иде, аңа каравы күңелсез, җанны сызлаткыч иде.

Менә кайтканнар Р±РёС‚ бахырлар, туган-ТЇСЃРєУ™РЅ РѕСЏ-нигезләренә тугры калганнар. Хәлләрен аңлыйм: кешесез йортта СЏС€У™РІРµ күңелле түгелдер, Т—РёРјРЅРµ РґУ™ ничек табалардыр. У?РјРјР° тугрылык С…РёСЃРµ көчлерәк, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Бу РёРЅРґРµ теләсә кайда угрылык кылып Р№У©СЂТЇ түгел…

Рәхмәт сезгә, дускайлар!


Р‘У™СЃ

Тормышыбызда көн дә кабатлана-кабатлана тәмам тоныкланып, бертөслеләнеп беткән эш, күренешләр, әйбер-сәйбер күбрәк. Шулай да көтелмәгән вакыйга, бәйрәмнәр булып ала: кунак сые әзерләнә; яңа кием яисә берәр җиһаз алып куясың – яшәеш тоныклыгында якты нур чагылып киткәндәй була.

Табигатьтә дә инде ияләнелгән, күзгә чалынмас хәлгә килгән күренешләр арасында тансык бер яңа күренеш пәйда булса, үзеңә бер бәйрәм, көтелмәгән күчтәнәч инде.

Бәсне дә мин табигатьнең менә шундый бер бәйрәм бизәге, тансык бер күчтәнәче дияр идем. Сирәк була, көтелмәгәнчә капыл килеп төшә, теләсә кемне айнытып, күңел кылларын нечкәртеп, чиртеп җибәрерлек нәфис-матур була.

Беренче бәс аеруча тансык, аеруча тәэсирле. Чөнки агачлар да, капка-коймалар, электр багана-чыбыклары да – бөтен тирә-як кичә генә көзге караңгылыкта кап-кара иде, шыксыз иде, бүген исә алар бөтенләй икенче, алыштырып куйган кебек, шулар белән бергә үзең дә башка мохиткә күчкәнсеңдер кебек тоела.


Бер бөртек хакына

Тәрәзә каршындагы рәшәткә тактасы очында бер кошчык утыра. Таныш түгел – күчеп барышлый ялга туктаган «мосафир» дыр, ахрысы. Түшенең аскы ягы аксыл-көрән, өске ягы, муены куе көрән. Тамак асты кара. Томшыгы уртача озынлыкта, туры. Авыз читләре аксыл. Күзләр хәрәкәтчән – кара тары бөртеге; җемелдәп-җемелдәп куя.

Кызгылт маңгаенда ук вак-вак мамык, каурыйлардан җыелган бүрек-кәпәч. Ул бик йомшактыр – җил тиеп китүгә үк тузгый башлый. Кошчык, гомумән дә, бөтен барлыгы белән йомшак-җылы, бер йомарлам мамык көнҗәләсе. Үзе чуар – канат очлары, кызык, аркылы кара сызыклардан тора, биш-алты сызык; ә койрыгының очы сары.

Нишләп әле кошчык, тәрәзәгә бик якында булса да, шулай озак утыра. Йокымсырап, ял итеп утырмый. Башын бик еш боргалый, җемелдек күзләре белән тегеләй-болай каранып ала. Башын янтайтып, өскә – күккә дә карап-карап куя. Ара-тирә калтыранып-тетрәнеп ала – өстеннән карга очып киткәндә шулай итә икән; теге як коймага саескан килеп кунгач, калтыранып ук куйды.

Шулай РґР° очып китмәде. Нидер РєУ©С‚У™ Р±РёС‚ СѓР»! Бер урында шулай озак тормаса! Р?РЅРґРµ РјРёРЅ РґУ™ туя башладым. У?ллә С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ якынрак килеп карыйм РјРёРєУ™РЅ? РљРёСЂУ™РєРјУ™СЃ, Р№У™ өркетермен, РєТЇР·У™С‚У™СЃРµ РґУ™ РєРёР»У™. Ниндидер сер ачылыр кебек.

Ниһаять, көтеп алдык: кошчык сикереп кенә СЏРЅУ™С€У™ рәшәткә башына күчте; тиз-тиз боргаланып, берьюлы бакча эченә РґУ™, тышкы СЏРєРєР° РґР° РєТЇР· салды. У?ллә РјРёТЈР° РґР° карап РєСѓР№РґС‹ РёРЅРґРµ?! Спортчы хәлиткеч ыргылыш ясар алдыннан ялт-йолт хәрәкәтләнгән шикелле, Р±Сѓ РґР° җелт-җелт каранып, берничә тапкыр йомшак кар кабып-кабып алды РґР°, шуннан аз гына иелеп-бөгелеп, ак кар өстенә берничә кап-кара «канәфер» бөртеге төшерде. Шуннан капылт кына С‚У™СЂУ™Р·У™ турысында СѓРє аска, бакча эченә атылды РґР° РєТЇР· ачып йомганчы бер гөлҗимеш бөртеген кабып алып, икенче СЏРєРєР° томырылды. Юк та булды!

Менә сиңа түземлек! Сабырлык! Шул бер бөртек җимешне өзеп кабар өчен, үзеңне күпме әзерләргә, көч, тәвәккәллек тупларга кирәк бит.

Кыйбат тора шул дөньяда яшәүләре…


Гыйнвар тамчысы

Кояш бүген башка көннәрдәгедән бер генә минутка артыграк җылыттымы, әллә булачак тамчы үзе язны зарыгып, түземсезләнеп көтә идеме, менә ул, суга әверелеп, түбә буйлап тәгәрәп тә китте. Аның артыннан тагын берничәсе иярде.

Тик алар әле кыюсыз-басынкы, хәлсез иде, түбә озын, җитмәсә, салкын җиле дә каршы иде. Шулай итеп, беренче тамчылар түбә читеннән очып та китә алмадылар, бер-берсенә ябышып, шунда кечкенә сөңге булып катып калдылар.

Шундук сөңгегә: «Бу ниткән мәгънәсезлек!» – дип сукранып, ачы җил бәрелде, сукрануы сәер сызгыру булып яңгырады. Ләкин сөңге бирешмәде, түбәгә ныграк ябышты гына сыман.

Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ РґУ™ аны: В«Р?-Рё-Рё, мәнсез, кая болай кабаландың, гыйнварда тамчы тамамыни, менә тор РёРЅРґРµ кыш Р±СѓРµ бер мәгънәсезгә асылынып», – РґРёРї У™СЂР»У™ТЇР»У™СЂРµ бар.

У? РјРёРЅ алай хөкем йөртмим. У?Р№Рµ анысы, гомер озын, кыен булыр Р±Сѓ тынгысыз тамчыларга – СЏР·РіР° чаклы Р±РёРє озак-ерак Р±РёС‚ әле. Шулай РґР° СѓР» мәгънәсез, файдасыз гомер булмас. РљТЇРїРјРµ җан РёСЏСЃРµ аны күреп, СЏР·РЅС‹, аның аерылгысыз билгесе – кояшта җемелдәп шыбырдашкан тамчыларны хәтергә төшерерләр, сүрелгән өметләрен яңартып, үстереп җибәрерләр.

У?РЅУ™ Р±РёС‚ гыйнварның РёТЈ кыска көнендә, кояшның РёТЈ санаулы кадерле минутларында РґР° Р±Сѓ тере бөреләр саф бәллүр булып өметле җемелди…


Күңел күзе белән

Каен урманы. Авылдан ук башлана – ак кар дәрьясында авыл белән урман бер чоңгыл кебек. Шулай да урман эченә керә барган саен, аклык көчәя бугай. Серлелек тә. Тик кешеләр язмышы белән каеннар язмышы арасында чик, киртә генә күренми.

Урман, болай караганда, РєТЇРї каен РёРЅРґРµ СѓР». У? күңел РєТЇР·Рµ белән карый калсаң…

У?РЅУ™ бер каен. Ялгыз каен. Чибәр. Тыйнак. Эчке бер мөлаемлык белән үзенә тартып тора. Кемнедер РєУ©С‚У™ кебек. РўРёСЂУ™-СЋРЅСЊРґУ™ Р±ТЇС‚У™РЅ ялгызаклар РґР° бар. Һәркайсы үзенчә. Бар битарафы, йомыкые. Бар РіРѕСЂСѓСЂС‹, РјРѕТЈСЃСѓС‹. Ялгыз халәт – ТЇР·Рµ бер РґУ©РЅСЊСЏ. Ялгызлык тынгысызлый, хыялландыра, шомландыра.

У? болары СЏРЅУ™С€У™ РёРєРµ каен. Пар каен. Сыенышканнар. Бәхетлеләр. Тигез тормыш – кызыклы, серле РґУ©РЅСЊСЏ. Көнләштерә, ымсындыра, өметләндерә.

Болары исә өчәү. Берсе, кәүсәсен читкәрәк иеп, тегеләрдән бераз авышкан. Болар – бөтен бер сер төене, чәбәләнгән бер дөнья. Сискәндерә, кызыксындыра, уйландыра.

Монда да тормыш: төрледән-төрле язмышлар. Монда да сер дөньясы: шәрран ярып ачылып тормыйлар, капчык төбен селкемиләр. Монда да күңел күзе кирәк…


Чәер исе

«Урман – башкорт туны» дисәләр дә, әче җил, көчле буранда анда да салкын, шыксыз икән. Агачларның үзәгенә үтеп бәйләнгән әрсез җил сине дә читләтеп үтми, киемне йолкып, карын сара.

Шулай да агач арасына, эчкәрәк керә барган саен, шыксызлык кими төшкән кебек тоела. Юк, җилнең усаллыгы һич басылырга уйламый, ә күңел басынкылыгы нигәдер кимегәннән-кими. Каян килә күңелгә мондый илһам, дәрт, ә сулышка шундый иркенлек, тәнгә җиңеллек? Нидән бу?

Р?СЃ! Р?СЃС‚У™РЅ РёРєУ™РЅ Р±РёС‚, РёСЃС‚У™РЅ! Нарат РёСЃРµ, чәер РёСЃРµ ләбаса! Саф, тәмле, салкынча нәфис РёСЃ.

Чәер исен моңарчы да иснәгән бар иде. Кояш кыздырганда нарат урманына килеп керәсең – куе чәер исеннән хәтта башларың әйләнеп китә. Тәмам хәлдән тайганда, чыршы сагызныкын иснәп тә өйгә кайтып җитәрлек көч-дәрман алган бар.

У? бүгенгесе ТЇР·РіУ™СЂУ™Рє РёСЃ РёРґРµ – нарат урманында менә шушындый мәхшәрле бураннарда гына чыга торган, табигать балаларына СЃРёСЂУ™Рє СЌР»У™РіУ™ торган, У™РјРјР° Р±РёРє С‚У™ сихәтле нәфис бер РёСЃ иде…


Бездән ниләр калыр

Йорт-РєСѓСЂР° тирәсендә матавыкланганда салкынрак, шыксызрак булып китсә, көндәлек курткаларга ышаныч РєРёРјРё РґУ™ әтинең тунын алып РєРёСЏРј. У?тинең ТЇР·Рµ кебек ТЇРє кыска-курач, гади-җайлы гына. Тышы – нык кара постау, якасы – сарык мехыннан, әле РґУ™ кыршылмаган. Тегелеше РґУ™ тышта эшләп йөрергә Р±РёРє кулай – бүгенгеләрнеке кебек бүселеп-тырпаеп торган төшләре, РїРѕРіРѕРЅ-чуклары, РєРёСЂУ™РєРјУ™РіУ™РЅРіУ™ елтырап торган калай каптырмалары СЋРє, С‚У©Р№РјУ™Р»У™СЂРµ РґУ™ – бармакларга У©Р№, агач җылысы Р±РёСЂУ™ торган кара сумала С‚У©Р№РјУ™Р»У™СЂ.

Нишләп шулай кадерледер инде ул ата-баба әйбер-сәйберләре! Кайберәүләр инде мәрхүм әби-бабай, әти-әни киемен кияргә, әйберләрен тотарга чиркана, җирәнә. Безнекеләр үз үлеме белән, чиста, пөхтә хәлдә вафат булды. Кием-салымнары үзләре ничек юылган, үтүкләнгән хәлдә элеп яисә төреп куйган булса, шул хәлдә саклана.

РўРѕСЂР°-бара шуларны РєРёСЏСЃРµ, тотасы РєРёР»У™ башлый. РљРёРіУ™РЅ береннән С‚У™РЅРіУ™ тәмле, җылы СЂУ™С…У™С‚ тарала, җан тынычланып РєРёС‚У™. Р?ТЈ рәхәте шул: РЅУ™СЂСЃУ™ РєРёРјУ™, кулыңа РЅУ™СЂСЃУ™ алма – алардан күңелдә ышаныч арта, җанга тынычлык РёТЈУ™. Хатирә РґУ™ эчке бер РєУ©С‡-РєСѓУ™С‚ Р±РёСЂУ™ РёРєУ™РЅ!

Р?-Рё-Рё, ат-чаналы озак-озын юлга әти белән чыкканда бабайның җылы толыбына төренеп СЂУ™С…У™С‚ РєРёС‡ТЇР»У™СЂ! Беркайчан РґР° хафа-казага юлыкмый идек. У? бүген менә әти туны шундук шыксызлыктан, калтыраудан коткарды.

Безнең киемнәр дә балаларга җылы, көч, өмет бирерме?..


Җәйдән хәбәрче

Бер шофёр дустым шәһәр кырыендагы автобазага мунчага чакырган иде. Хуш исле каен себеркесе белән чабынып чыктык та салкынчарак бүлмәдә изрәп утырабыз. Тыныч, рәхәт…

У? тышта кышның Р·У™Т»У™СЂ бураны ыжгырып калган РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ хәтерләптер, РёРЅРґРµ җан-С‚У™РЅ мондагы җылы, тәмле ләззәттән отыры ойый, ойый…

Шулай да яшәмеш дөньябыздан да бөтенләй аерылганбыз дип булмый – колакка ниндидер бер чең-чең, зең-зең иткән тавыш килгән кебек. Нәрсә тавышы икәнен дә тәгаенләп бетереп булмый үзе, әмма ул колакка керә бара, зиһенне, хәтерне әкренләп уята бара… Карале, күз алдына җәйге тугай, чәчәкләр, эссе көн пәйда була түгелме, хәтта печән исе дә тоемлана бугай, ә колакта…

Чикерткә тавышы бит! Чикерткә зеңгелди, чеңгелди ләбаса!

Менә зиһен уянды. Күз дә ачылды. Шуны сизгәндәй, чикерткә дә җанланып китте, зеңгелдәпме-зеңгелди. Йә, рәхмәт төшкере, җан иясе, ничекләр генә килеп эләккәнсең син, бахыр, монда – газ-бензин исе, тимер-томыр белән тулы гараж эченә. Авыл басуларына ашлык, печән-салам ташырга барган машина әрҗәсенә эләгеп, ялгышлык белән килеп төштеңме, әллә авыл өеннән туеп, кала фатирына кызыгып, шофёр абзыйның тән җылыткычына кунаклап, сәяхәткә чыктыңмы…

Ничек булса да булган инде, тик син барыбер шушы мәхшәри дөньяда да сытылып-басылып калмагансың, югалмагансың. Күр инде, бетон-кирпеч, тимер-томыр арасында да сайрап ят әле!

Шофёр халкы да синең җырыңнан разыйдыр, моңсу җирдәшем, адәм балаларына өметле, якты хатирәләр бик тә кирәк бит. Рәхмәт сиңа!


Горурлык

Кышкы салкыннар иде, подвал баскычы астында ят бер кыргый мәче балалады. Баласы терчә иде: баскыч астыннан өскә йөгерә дә чыга, йөгерә дә чыга. Аны саклап, әнкәсе дә кеше күзенә күренергә мәҗбүр. Өстәвенә, баласы үскән саен, аңарга үз сөте генә җитмәсен дә, квартир хуҗаларының үткән-сүткәндә ишек төбенә куйган тәм-томнан баш тартуның мәгънәсезлек икәнен дә төшенде, күрәсең. Кыскасы, ике-өч ай эчендә мәчебез тәмам элеккегә – «өй мәчесе» хәленә кайта язган иде инде.

Тик тәмам матураеп җиткәч кенә, баласы суга төшкәндәй юк булды: әллә хуҗа табылдымы, әллә кыргый мәчеләрдә баланы, вакыты җиткәч, «үз мохите» нә кайтару гадәте бар идеме…

У?РЅРєУ™ мәче ТЇР·Рµ РґУ™ РєРёРЅУ™С‚ ТЇР·РіУ™СЂРґРµ, подъездда күренмәс булды. Р§ТЇРї савыты тирәсендә чагылып киткәндә РґУ™, элек үзен, баласын ашатканнарга РґР° РёСЃРµ китми, койрык болгап, ялагайланып аларга якын килми, сырпаланмый, ара саклый РёРґРµ. Кыяфәт, караш та горурдан. РЈР» РіТЇСЏ: «Бала хакына гына сезнең алда сырпаланырга, мияуларга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ идем, У™ болай без андыйлардан түгел…» – РґРёСЏ кебек РёРґРµ.


Өермә

Шәһәрдә дә авылдагы кебек чын буран кубар икән! Җилнең шомлы сулышы көчәйгән саен, әлерәк кенә өстән аска ишелеп яуган, кара томанны хәтерләткән кар чаршавы болганганнан-болгана бара, аның инде кая таба хәрәкәт итүен дә чамалавы кыен: астан да бөркелә, ян-яктан да сарыла – күзне йомып, битне каплап, башны иеп, көч-хәл белән буранны сөзеп кенә атларга кала. Җитмәсә, юлым да үргә – Болак астыннан университет тавына…

Ул да булмады, буранның тоташ гүләвеннән озын ачы сызгыруга охшаган сәер шау аерылып, болай таба якынайганнан-якыная иде. Йөзгә, гәүдәгә көчле дә, үткен дә дулкын бәрелә бара. Тауның теге ягындагы урамнардан бу якка гайрәтле, зәһәр өермә ябырылып килә икән. Ул, аучыдан качып чапкан яралы аждаһадай, кая керер тишек тапмыйча боргалана, бөгәрләнә, әле мәйдан, чатларны иңли, әле ишегалларына бәреп керә, тыкрыкларда адашып сукрана, түбә калайларын дөңгердәтә, агач-куакларны сындыра. Аның бөтен гәүдәсе урамнарны тутырып калтырана, диварларга каты бәрелеп ухылдый, зыңгылдый, колак тондыргыч бүтән тавышлар чыгара.

Менә өермә тугыз баллы давыл дулкыны кебек безнең турыны да каплап, томалап куйды: машиналар җанлы киртәгә төртелгәндәй калтырады, туктап та калдылар, ә адәм балалары ирексездән җиргә чүгәләде, артка чиктеләр, кайсылары егылып та киттеләр. Мин юан юкәгә терәлеп калдым. Күземне ачканда, өермә дуамалланып-йөгәнсезләнеп, сызгыра-сызгыра безнең өстән үтеп тә бара, урам буйлап алга элдертә иде.

Ниһаять, һушка килеп, җиңел тын алдык. Тоташ буран өстебездә ыжгыра бирсә дә, аждаһаның зәһәр сулышы безнең яннан ерагая бара иде. Аяк астында җиребез упмаганга, койма, стеналар өстебезгә аумаганга куанып, шул ук вакытта гайрәтле, дәһшәтле бу күренешкә мөкиббән булып, хәтта ихтыярсыз сокланып та әле, аның артыннан карап шаккатып торабыз.

Өермә исә шәһәр өстендә гарасат булып һаман «кылана» бирә: әле күккә ташланып, чыбыкларны ачы сызгырта, һаваны кар белән болгата, әле аска ыргылып, йортлар, коймалар арасындагы тыкрыкларга, бушлыкларга кысылып чиный, ыңгыраша, ухылдый.

Миндә дә аннан өркү хисе аны аңлау, хуплау хисенә алышына бара. Ул бит шушы таш капчыктан чыгу юлын эзли! Ошамый аңа биредә, ник килеп кергәненә үкенә, шуңа зәхмәтләнә. Карале, үзем дә аңарга теләктәш түгелме соң? Җитмәсә, бер студентымны күз алдына китердем: теләр-теләмәс кенә укый, җанын кая куярга белмәгәндәй, тегендә-монда бәргәләнә – гел авылны сагына, ярты күңеле шунда…

У?Р№, яралы өермә, Р№У©СЂРјУ™ СЃРёРЅ РјРѕРЅРґР° көчеңне У™СЂУ™Рј итеп, тынчу почмакларда адашып. РўСѓСЂС‹ гына элдерт шушы урам буйлап. Алда вокзал мәйданнары, аннары Р?дел У©СЃР»У™СЂРµ. Дула-дула РґР° чыгып ычкын РґУ™СЂСЊСЏ киңлекләренә, басу, кырларыңа. РўРѕС‚ ТЇР· кыйблаңны, чык тизрәк иреккә. Хәерле СЋСѓ-Сѓ-СѓР» СЃРёТЈР°-Р°-Р°!


Күрешү

Р?СЃУ™РЅРјРµ, кышкы урман!

Ашыгам сиңа, чаңгыда очам. Тизрәк килеп җитәсе, тизрәк очрашасы килә. Сагындыргансың. Бүген тагын нинди серләреңне ачарсың, нинди могҗизаларыңны күрсәтерсең икән?

Карасана! У?ллә СЃРёРЅ РґУ™ сагынып көткәнсең РёРЅРґРµ, шундый РґР° ягымлы, шундый РґР° сылу нарат кызлары РјРёРЅРµ каршыларга СЋР» читенә ТЇРє чыгып басканнар. Сөйкемлеләр, тыйнаклар. РЁСѓР» СѓРє вакытта: «Кыш бабай безгә менә РЅРёРЅРґРё Р±ТЇР»У™Рє алып килде», – РґРёРї, кершәндәй ак кардан яшел белән каеп тегелгән затлы күлмәкләрен РґУ™ күрсәтеп каласылары РєРёР»У™.

Күрмимме соң! Күрәм, чибәркәйләрем! Сезнең белән бергә сөенәм һәм, чын күңелдән сәламләп, сезгә кул бирәм.

У?ллә-Р»У™! РќРё Р±Сѓ?! РњРёРЅ РєСѓР» сузам, У™ РёТЈ алда басып торган нарат кызчыгы миңа… туңдырма СЃСѓР·Р°. Берьюлы бишне! У?Р№Рµ-У™Р№Рµ. РЇРє-СЏРєРєР° җәелеп киткән РґТЇСЂС‚ ботакның Т»У™Рј бер ТЇР·У™РєРЅРµТЈ очларында озын ылыслардан ясалган Р±РёС€ яшел савыт. Һәркайсында РєРёС‡У™ генә яуган, күбек кебек күперенке, бер йомарлам ап-ак кар. Юк, кар түгел, У™ морожный – туңдырма!

Рәхмәт сиңа, нарат кызчыгы!

Рәхмәт сиңа, урман! Һәрвакыт юмарт син, керсез күңел белән килгәнгә мең изгелек биреп җибәрергә әзер син!


Р?СЃУ™РЅРјРµ, чыршы!

Урман эче тып-тын. Ник бер җил исеп куйсын да, ник бер кыштырдау тавышы ишетелсен. Салкын һава шундый саф, шундый тыгыз, кычкырып җибәрсәң, тирә-як кинәт кенә пыяла кебек чатнап китәр дә, аның зыңгылдавы бөтен дөньяны тетрәтер кебек.

Ләкин шундый тынлыкны бозарга кем җөрьәт итәр! Хәтта чаңгылар да кыштырдамый. Алар артыннан бөркелгән каз мамыгыдай җиңел кар бөртекләре, артка калып, яңа эзләргә салмак кына, җай гына түшәлә.

Тик каеннарның ак бәс сарылган йонлач чуклары шундый тынлыкта да кинәт-кинәт селкенеп, калтырап куя.

Энә күзедәй генә бихисап көмеш нокталар иртәнге кояшның ягымлы нурларында җемелди-җемелди аска сибелә. Якты болыт кисәгенең берсе көрт өстенә төшеп җитәргә өлгерми, ботактан икенчесе аерыла, аннан өченчесе…

Аптырарсың, әллә минем кайнар сулыш ботакларга җил булып бәрелә микән, шуңа сибелә микән әллә бу серле энҗе яңгыры? Шулайдыр. Ашкынам шул, хисләремә баш була алмыйча, сабырсызланып алга кабаланам шул. Ник дигәндә, ул да мине көтеп торадыр, ул да мине сагынадыр кебек.

Р?-Рё-Рё, РґУ©РЅСЊСЏ, табигатьнең шифалы кочагына кереп алса, адәм баласы бераз гына хыялый РґР°, чак-чак кына философ та булып РєРёС‚У™, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Нишләп РёРЅРґРµ урманда үсеп утырган гади бер чыршы РјРёРЅРµ көтеп, сагынып торсын РґРё.

У? шулай РґР° РјРёРЅ аның янына ашыгам, аны уйлап дулкынланам.

Чыршы РєТЇСЂРјРёС‡У™ торган чак булса, тагын бер С…У™Р» РёРґРµ, СЏТЈР° ел килеп җиткән РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±РёС‚, кая карама чыршы: котлап җибәрелгән открыткаларда РґР° ылыс сурәте, базарда РґР°, ыгы-зыгы килеп, чыршы сайлыйлар. Р?РЅРґРµ бизәнергә өлгереп, мәйданнарда, залларда купшыланып утырганнарыннан РєТЇР· камаша. Кыскасы, тансыкмыни чыршы, аны сагынып интегә торган көнмени.

Шулай булгач, нәрсә җитми миңа, нигә җир өстенә яңа ел тәпи баскан шушы иртәдә әллә кайдагы гади бер чыршы янына дулкынлана-дулкынлана ашыгам? Дөресен генә әйткәндә, үзем дә белмим. Гадәткә әйләнде инде. Һәр яңа ел кергәндә шулай кабатлана. Төрле-төрле уенчыклар, күгелҗем-күгелҗем утлар белән чуарланган чыршылар янында күңел ачканда, кинәт кенә моңсу булып китә. Йөрәк төбендә нечкә генә бер кыл тибрәнеп ала да, аннан юксыну, сагыну моңы ишетелеп куя. Нәрсәдер җитми кебек. Шунда келт итеп таныш урман һәм аның гади бер чибәре искә төшә.

Менә ул үзе – карт каеннар бетеп, кинәт яктырып калган алан уртасында яшь кенә чыршы. Аннан аз гына тайпылып бүтәннәре, шундый ук чибәрләр тезелешеп киткән.

Сокланудан тукталып калам, бүрегемне салып баш РёСЏРј: В«Р?СЃУ™РЅРјРµ, чыршым! Саумысыз, аның иптәшләре! РЇТЈР° ел белән сезне, чибәркәйләр!В»

Чыршы РјРёРЅРµ көтмәгән РґРёРї кем әйтер; кем әйтер, Р±Сѓ минутта СѓР» елмаймый РґРёРї. Өстендә яшькелт күлмәк. Салкын РёСЂС‚У™РґУ™ төшкән җиңелчә Р±У™СЃ сулыштан РґР° очып РєРёС‚У™СЂРґУ™Р№ ефәк шәльяулык булып ябылган. Яшел күлмәк аның астыннан аз гына агарып, серле томан эчендә кебек күренә. У?ле бер ботагында, әле икенчесендә кунып калган кар мамыклары ефәк С€У™Р» астыннан көлеп торган кечкенә генә ап-ак камчат бүрекне хәтерләтә. Р‘У™Р»У™РєУ™Р№, нәфис РєТЇСЂРєУ™ шарлары – сап-сары алтын бөртекләр. У? үткен СЌРЅУ™Р»У™СЂ – РіТЇСЏ шушы хозурлыкның, шушы нәфислекнең сакчылары – РєТЇРєРєУ™ калкып, СѓСЏСѓ торалар.

Чыршы кызларының барысы да шундый чибәр, шундый сөйкемлеләр. Егетләрнең биергә чакырганын көтеп, бер читтә тыйнак кына көлемсерәп торалар кебек. Аларга карап, алар белән очрашуга сөенеп, мин рәхәт бер мизгел кичерәм. Шуңадыр инде янә аз гына хыялый, аз гына фәлсәфи кешегә әверелеп, сәер уйларга бирелеп китәм.

Чыршыны беренче тапкыр өенә алып кайткан кеше РєТЇР· алдына килеп баса. Кадерле кешесенә РЇТЈР° ел Р±ТЇР»У™РіРµ итеп берәр истәлек алып кайтырга теләгәндер. У? РЅУ™СЂСЃУ™ алсын?! Р§У™С‡У™Рє, җимешләр РґУ™, хәтта яфрак, бөреләр РґУ™ СЋРє. Агачлар РґР° барысы РґР° бертөрле диярлек, С€У™Рї-С€У™СЂУ™. РљРёРЅУ™С‚ СѓР», ТЇР·Рµ РґУ™ көтмәгәндә, менә шушындый сылу чыршыга тап булгандыр.

Нишләп үзе белән балта алып килде икән ул кеше? Нишләп сокланып торырга тагын аз гына сабырлыгы җитмәде икән?

Өенә кайткач, кеше чыршыга карап аптырап калгандыр: кая киткән соң аның урмандагы матурлыгы, нигә болай моңсу, нигә болай сүрән ул? Кешенең аны янә чибәр итеп күрәсе килгәндер: бизәргә керешкән, төрле-төрле ялтыравыклар, уенчыклар, тәмле-тәмле конфетлар элгән. Алтын күркәләрне хәтерләтмәсме дип, шәмнәр кабызган, ап-ак калфакларга охшамасмы дип, көнҗәлә-көнҗәлә мамыклар ябыштырган. Ләкин чыршыга инде сулган матурлыгы барыбер кире кайтмаган. Тамырлар чабылып калгач, таяныр җиреңнән, иптәш-дусларыңнан аерылгач, табигый матурлыгың сакланамыни, ялтыравыклар, уенчыклар белән күңел сагышын каплап буламыни?!

У? кеше нишләсен, «элекке чибәрлегеңә кайттың» РґРёРї, купшы чыршыны РґР°, үзен РґУ™ юатырга тырышкан, аның янында бөтерелеп күңелен ачкан Т»У™Рј бераз вакыт үткәч… чыршыны чыгарып аткан.

ТєУ™СЂ СЏТЈР° ел башында СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅС‹ТЈР° килермен, чибәр чыршы. У?лбәттә, балтасыз гына, елмаюым белән, сагыну хисләрем белән килермен. В«Р?СЃУ™РЅРјРµ, кадерлем, РЇТЈР° ел беләм котлыйм СЃРёРЅРµ!В» – диярмен.


Соклану

Урман эчендә әкияттәгедәй серле тынлык. Баштанаяк куе бәс сарган төз чыршылар, тантаналы дулкынлану минутын кичергән җырчылар кебек, сулышларын кысып тын калганнар.

Ул арада нәзек усак очларыннан кояш карады. Күз генә салып үтим дигән иде бугай да, сокланудан беразга тукталып калды. Нурлары агачка иннек булып төштемени, аларга җиңелчә алсулык йөгерде, бәс бөртекләре тагын да тылсымлырак җемелдәп китте.

Нәкъ шул мәлдә бер тукран тыела алмады: тук-тук-тук!

Шунда ак канаттай күперенке чыршы ботагыннан бер көнҗәлә бәс ычкынып китте. Болыт кисәге, бик тә җиңел, үтә күренмәле ефәк яулык сыман җай гына тирбәлеп, аска төшә башлады. Төшә барган саен, шәльяулык киңәйде, юкарды; энә күзедәй генә бөртекләр, бер-берсеннән аерыла-аерыла, алсу нурлардай җемелдәделәр.

Тукран бүтәнчә тукылдатмады. Үзе пәйда иткән шушы могҗизага үзе үк хәйран калды, күрәсең. Шунда ул кинәт кәүсә буйлап җәһәт кенә аска йөгерде. Ярты юлга җитте дә, капылт туктап, башын кыңгыр салды һәм… җай гына чайкалган бәс бөртекләренә карап шаккатып калды.


Төзлек

Табигать үзенең бер генә баласын РґР° кимсетми. У?РЅУ™ егылган агачларны РґР° СѓР», С‚У©Р·, мәһабәт агачлар кебек ТЇРє, Р±У™СЃ белән Р±РёР·У™РіУ™РЅ. Р?елгән, сынган ботак-РєУ™ТЇСЃУ™Р»У™СЂРґУ™ РґУ™ шул СѓРє серле аксыллык, шул СѓРє СЌРЅТ—Рµ бөртекләре.

Ләкин карашның аларга тукталасы килми. Бәс чукларының сихри матурлыгына сокланыр өчен кешеләр төз агачларга карыйлар.


Кардан – мамык

Айдан артык кар яумыйча зарыктырды. Шәһәр урамнары гына түгел, басу-болыннар да, хәтта урман эчләре дә каралып, пычранып бетте. Һава начар. Күңелләр дә шулай таптала, карала, керләнәдер кебек.

Ниһаять! РђРї-ак йомшак кар СЏСѓРґС‹. Җитмәсә, СЏР» көненә туры килде. Гөлназ белән, чаңгыларыбызны киеп, урманга киттек. Башка чакта кар бөртегенә әллә РЅРё РёСЃ С‚У™ китми РёРґРµ. У? бүген Т»У™СЂ бөртек кадерле, тансык, алар хәтта зураеп, матур СЃСѓСЂУ™С‚ булып, аерым-аерым күренәләр. Биткә төшеп сырышалар. Р?рендә СЌСЂРёР»У™СЂ. Сулышка РґР° кереп РєРёС‚У™Р»У™СЂ.

Бала да сокланып ләззәтләнә. Менә ул туктап чүгәләде дә, бияләен салып, каз мамыгына батырган кебек кенә итеп, кулын кар мамыгына тыгып алды. Рәхәтлектән көлеп җибәрде.


Нәфислек

Тып-тын салкын иртә. Һава шундый саф, шундый чиста, аны хәтта агач-куаклар да рәхәтләнеп сулыйдыр, шуңа күрә алар да үз авырлыкларын онытып, җиңеләеп утыралардыр сыман.

Гөлҗимеш куакларына карап шаккатып торам. Алар нәфис бер аксыллык белән өртелгән. Өсләрендә бәс дисәң, бәс түгел, томан дисәң, томан түгел, үтә күренмәле көмешсу җиңел япма. Чыбыкларның иң нечкә очларына хәтле, энә күзедәй бөре башларына, хәтта көздән калган пәрәвез җепләренә хәтле ак кәгазьгә төшерелгән ап-ачык сурәт кебек сызылып ята. Аларга якын киләсе, тотып карыйсы, иркәлисе килә.

Сихерләнеп, бер куакка, чыннан да, якын ук киләм. Тик шундук бу эшемә үкенәм: көмеш аксыллык минем сулыштан эреп, көтмәгәндә төссезләнә, нурлары сүнә башлый. Мин ялт кына артка чигәм. Тынам. Хәтта каяндыр килеп чыккан җилне дә туктатасы килә.

У?Р№ Т—РёР», РґРёРј, СЃРёРЅ РґУ™ РёСЃРјРё тор, РґРёРј, була Р±РёС‚ РґУ©РЅСЊСЏРґР° шундый нәфислекләр, шундый нечкә С…РёСЃР»У™СЂ, орынмыйча, РєСѓР» сузмыйча, СЃТЇР· катмыйча карап торып та алардан бетмәс Р»У™Р·Р·У™С‚ алып була. РўРёРє без аларга соклануыбызны белдерергә кабаланабыз, артык якын киләбез, артык каты тотабыз, сулышыбыз артык кайнар була. Гүзәллеккә кырау булып төшкәнебезне, СѓС‚ булып ябырылганыбызны үзебез РґУ™ СЃРёР·РјРё калабыз, РґРёРј. Китик моннан, Т—РёР», РґРёРј.


Сынау

Беренче кар ул елны көтмәгәндә генә һәм бик күп яуды. «Ябалаклар» шулкадәр куе булып, ишелеп-ишелеп төште, төне буе дөнья соры томанга уралып торды.

Р?СЂС‚У™РЅ бары РґР° тынган, табигать авыр йокыга талган РёРґРµ. Урман аеруча серле тынлыкка чумган, шылт иткән РґУ™ тавыш ишетелми. Бер генә ботак та селкенми. Хәер, аларның селкенерлек хәлләре РґУ™ СЋРє, һәркайсында, хәтта җептәй нәзекләрендә РґУ™ эшләпә-эшләпә кар РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ өелеп тора. Һава шулкадәр җылы, дымсу, ботаклардагы әлеге «эшләпәләр» кар РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ түгелдер, У™ СЃСѓРіР° манчып-манчып ыргытылган авыр мамыклардыр кебек тоела РёРґРµ.

Яшь наратларга бигрәк тә кыен. Алар хәтта үз кыяфәтләрен югалткан, кар көртендә басып торган ак аюларны хәтерләтә. Ылыслы ботаклары сыгылып-бөгелеп килгән.

Кинәт авыр тынлыкны бозып, чырт иткән тавыш ишетелде. Бераздан шундый ук тавыш тагын кабатланды. Ботаклар сына түгелме? Сыналар бит!

Куллар үзеннән-ТЇР·Рµ нарат кәүсәсенә үрелә. Менә СЌСЂРµ-СЌСЂРµ кар йомгаклары аска коела, У™ ылыслар, күңелле тырпаешып, У©СЃРєУ™ атыла. У? РјРёРЅ тизрәк – икенче агачка. Аннан – өченчесенә. Тагын, тагын… Юеш кар Т—РёТЈРЅУ™СЂРіУ™, СЏРєР° эченә тула.

РљРёРЅУ™С‚ килгән уйдан айнып РєРёС‚У™Рј. Тукта, нишлим әле РјРёРЅ?! Бөтен урманны шулай селкеп чыгып буламыни? Акылсызлык РёС‡ Р±Сѓ. У? сынган ботаклар? Аларны кем кызганыр, кем коткарыр? Кызыксынып, берсен кулга алам. Корыган ботак РёС‡ Р±Сѓ! Агачның гарип, артык әгъзасы.

Димәк, табигать аны белеп сындыра. Димәк, ул үз балаларын менә шушылай авырлык, кыенлыклар белән сыный. Урман көр, таза булсын, һавасы саф, сулары чиста булсын өчен сыный.


Эзләгән җанга җим табыла

РЇТЈР° кунакханә тирәсе әле бушлык. Җәен аны әрекмән баскан булган. У?легә тигәнәк куаклыгын кар РґР° күмеп РєРёС‚У™ алмаган. РЁСѓРЅРґР° чыпчык халкы чыркылдаша.

Нишлиләр икән дип, тәрәзәдән карасам, берсе тигәнәк очына менеп, сикереп-сикереп ала икән дә, шуннан чүп-орлыклар коелып, аны җил читкә сипкәч, бер көтү чыпчык каты карда сикерешә-сикерешә чүпли икән. Аннары икенче чыпчык чираттагы тигәнәкне тузгытып ала…

Таба табигать үз балаларын яшәтү җаен.

Эзләгән җан беркайчан да ачка үлмәс.




Р?лһам. Р?җат


Р?лһам килде.
Ак кәгазьгә
Яшьләр тамды.
Җыр язылды.
Зар язылды.
Җан сызылды.

В В В В Р?лгөлем


Р?лле РјРёРЅСѓС‚ изгелек

Яңа елга кергәч, Татарстан радиосында бер реклам дикъкатьне җәлеп итте: радиога илле минут вакыт өстәгәннәр икән, шуны шимбә көнне элеккеге әдәби-музыкаль тапшыруларны кабатлауга бирәчәкләр икән.

РњРѕТЈР° игътибар РёС‚ТЇРЅРµТЈ, хәтердә калдыруның СЃУ™Р±У™Р±Рµ реклам текстының башкалардан аермалырак укылуында булды бугай – СѓР» ничектер хислерәк, С€У™С…СЃРё ТЇР·РµТЈУ™ кагылганда чагыла торган бер төсмер белән әйтелде. В«Р?лле минут» РґРёРіУ™РЅ гыйбарәгә Р±РёРє кадерле, кыйммәтле РЅУ™СЂСЃУ™ әйткәндәге кебек басым сизелде. РЁСѓТЈР° күрәдер РёРЅРґРµ шимбә РєУ©РЅ хәтердә торды, көтеп алынды.

Радио вәгъдәле булды – СѓР» РјУ™С€Т»ТЇСЂ әдибебез У?мирхан Еникинең радио фондына илленче елларда СѓРє язып калдырылган «Курай» РґРёРіУ™РЅ хикәясен тапшыра башлады. Менә курай РјРѕТЈС‹ белән аралашып, РјУ™С€Т»ТЇСЂ СЃТЇР· остасы Айрат Арслановның таныш, ягымлы, аһәңле тавышы күңелне иркәли. Саф татарча – якын, кадерле, күңелгә ятыш СЃТЇР·-СЃУ©Р№Р»У™Рј агышы. Р У™-У™-У™-С…У™-У™-У™С‚!

Р?лле РјРёРЅСѓС‚ бөтенләй РґУ™ сизелмичә, сузылмыйча-саналмыйча, бер тында, Р±РёРє әлсерәгәндә эчеп Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ саф чишмә СЃСѓС‹ кебек, җанга, С‚У™РЅРіУ™ СЃРёС…У™С‚ биреп агылды гына. Милли җанлы татар кешесе курайга беркайчан РґР° битараф булмады, курай хәле – аның ТЇР· хәле. Татар җанлы У?мирхан агабызның телне нечкә тоемлап, тәмен, РєУ©С‡-куәтен осталарча белеп, саллы гына С…РёРєУ™СЏР»У™РІРµ әледән-әле курай РјРѕТЈС‹, Р°Т»У™ТЈРµ белән сугарыла барып, Айрат Арслановның тылсымлы тавышы белән үрелеп, үтемле бер С…РёРєУ™СЏС‚ хасил иткән РёРґРµ.

Менә шушы була инде ул мәгънәле сүзнең мәгънәле моң, мәгънәле тавыш белән бергә үрелеп барлыкка килгән аһәң-гармониясе! Радио сөйләме генә бирә алган могҗиза менә шушы инде ул! Радионың һәр тапшыруы шушындый тәэсирле, кадерле булырга тиештер дә.

РњРѕТЈР° ирешү өчен радионың, аның Т»У™СЂ хезмәткәренең вакыт РґРёРіУ™РЅ бөек кыйммәтнең бәһасен, кадерен белүе мәслихәттер. Р?лле минутта адәм баласының СЂСѓС…Рё хәятындагы РєТЇРїРјРµ күңел тибрәнешләрен уятып, чиртеп, кузгатып була РёРєУ™РЅ! У? Р±РёС‚ РјРѕТЈР° Т»У™СЂ мизгелнең, Т»У™СЂ РјРёРЅСѓС‚, Т»У™СЂ сәгатьнең кадерен белеп кенә ирешеләдер. Р У™С…РјУ™С‚, Татарстан радиосы! Р?лле РјРёРЅСѓС‚ изгелек безгә атна саен насыйп булыр РґРёРї өметләнәбез.

Тәүлек әйләнәсенә эшләргә насыйп булып та, минутларның кадерен белеп бетермәгән радиоларыбыз бу яңалыкка колак салса иде дигән теләктә калабыз.


Р?җат ТЇСЂРЅУ™РіРµ

Казанның иң шыксыз урыннарыннан берсе – мех комбинаты тирәләре дисәләр, бәхәсләшеп торасы юктыр. Андагы искелек, караңгылык, пычраклык! Боларны күрмәс, җаныңны әрнетмәс өчен, күзеңне йомып, оеп барырга маташасың. Шулай да ара-тирә карашың ачылып китә: яңа бер төзелешме, йортмы барлыкка килгән икән. Берсендә бөтенләй айнып кителде: бер йорт урамга башкалар кебек рәттән тормый, ә почмагы белән чыгып тора, өр-яңа йорт. Өч катлы төп бинасы аксыл кирпечтән өелсә дә, урамга чыккан почмагы карашка ятышлы алсу-кызгылт кирпечтән өелгән. «Өелгән» дию дөрес булмас, өю ул, гадәттә, кирпечкә кирпечне тигез тезеп менү була, ә бу бер кирпеч эчкәрәк кергән, икенчесе яртылаш чыккан рәт. Шундый үзгәлеге белән дикъкатьне тартып ала, яңалык хисе канәгатьлек тудыра. Уйлап тапканнар бит, кемдер иҗат иткән бит! Рәхмәт төшкере. Бар әле, шөкер, бездә дә эзләнүчеләр, уйларга курыкмаучылар, иҗаттан тәм табучылар.

Тик шул ук урамда… гамьсезлеккә, туң җанлылыкка, калып-штампның чыкылдап торган мисалына янә дә юлыгасың: урам буйлап урысча «Ул. Меховщиков» диелгән. Теләсә кайсы татар «Мехчылар урамы» дими тагын ничек дисен инде. Юк бит урысча гына уйларга күнеккән татар, әнә «Меховщиклар ур.» дигән, шулай дип бөтен урам буйлап язып та килгән.

Чү, тукта, теге бик тә күңелгә ятышлы алсу-кызыл почмаклы йорт тирәсендә бугай кайбер йортларга «Мехчылар урамы» дип тә язылган бит.

Ходай Тәгалә адәмнәргә иҗат сәләтен төрлечә биргән шул: берәүгә азрак, икенчесенә күбрәк. Хәер, мондый нәтиҗә ясау да дөрес булмас, без инде үз гаебебезне – ялкаулык, хөрәсәнлегебезне – кемгәдер сылтамыйк, гаепне үзебездән эзләп табыйк.


Хата тоту остасы

Бер пенсионер бабай без чыгарган календарьда хата тоткан да шуңа гаеплене «җәзалату» өчен нишләргә белми йөри, гаделлек даулый.

– Тикшердек инде, җаваплы редакторны сүктек, оялттык, сабак алсын дип шелтә дә ясадык.

– Аз. Катырак җәза бирергә кирәк, башкаларга да сабак булсын.

– Ул кадәр инде! Кояш 6 да чыгасын ялгыш 5 тә чыга дигәннән нинди зыян килде? Эшкә бер сәгать алданрак бардыгызмы?

– Юк та соң. Нишләп китә ул хата?

– Нишләпме? У?йтик, өченче ел календаренда өтер урынына нокта китте РґРё. РЁСѓРЅС‹ бер тынгысыз пенсионер карт, үзенең «галимлеген» күрсәтеп, редактор өстеннән хат СЏР·РґС‹ РґРё. «Гаепле» редакторны җитәкчеләр җыелышларга куеп, аның вакытын алдылар, теңкәсен ашадылар, игътибарын С‚У©Рї эшеннән аердылар РґРё. У? СѓР» быелгы календарьны эшләп ята. Җитмәсә әле, аңардан игътибарын читкә алып, «Нигә РєРёС‚У™ СѓР» хата?В» РґРёРіУ™РЅ сорау РґР° Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ.

Менә шушыннан китә инде яңа календарьда да хата.


Нәрсә ул шагыйрьлек?

Бер караганда мәгънәсез сорау кебек. Берәү әйтер, тумыштан бирелә торган сәләт, дияр. Хаклы да булыр, чыннан да, кулына каләм алган һәркем язу эшен шигырь сырлаудан башлый. Хәзер мин сиксәнгә җитеп киләм, бөтен гомер язу-сызу белән үткән, төп шөгылем дә язучылык, журналистлык, мөгаллимлек. Тик, дөресен әйтим, үземдә мин чын шагыйрьлекнең «ш» бөртеген дә тоймыйм. Юк, миндә аңа хирыслык.

Хәер, матбугат битенә басылган беренче язмаларым шигырь рәвешендә язылган икән. Асылы – рифмалы, строфалы публицистик юллар. Беренче блокнотымда хәтта «поэма» дип тамгаланган шактый озын язма да табып укыдым. Шунысы аптыратты: аларны укыганда Такташ шигырьләрен укыгандагы кебек булып китте, эчке бер шигъри көй димме, гади генә фикер, хисне дә сәер, аңлаешсыз сурәт итеп күрсәтергә омтылумы – аңламассың!

Чү, димәк ки, шигърият дигән үтә серле, катлаулы бер хасият адәми затка, башка катлаулы сәләти сыйфатлары белән бергә, тумыштан ук ана сөте белән бирелә бугай. Тора-бара ул сыйфат йә үсеп китә – чын шагыйрь пәйда була, йә аны бүтән сыйфатлар томалый, аның күзәнәкләрен сүнәргә мәҗбүр итә. Миндәге кебек, мәсәлән. Нишләмәк кирәк. Бөтен кешелек шагыйрь булып китсә дә, әллә ни кызык булмас иде.


Телдән көчлерәкләр

Петродворец. Соклангыч рәсемнәр, скульптура, архитектура әсәрләре. Сәнгатьнең бөеклегенә дан җырлаучы могҗизалар. Боларга бәя бик кыска гына – шедевр. Нәрсәне генә алсаң да шаккатасың. Аларның иң камил, иң бөек икәнлеген мин үземчә бәяләп барам: аларның хасиятен, үзенчә асылын тел белән әйтеп биреп булмас кебек, гәрчә телебезне иң көчле тасвирлау чарасы дип санасам да.

Шушы Ленинградта РјРёРЅ рәссам Фәйзрахман абый У?миневнең У™РЅРёСЃРµ сурәтен укучыма СЃУ©Р№Р»У™Рї бирергә теләп, шуны тел чаралары белән тасвирлап Р±РёСЂУ™ алмавыма У™СЂРЅТЇРґУ™РЅ гарьләнеп, булдыксызлыгыма, көчсезлегемә җаным кыелган РёРґРµ.

Менә тагын уйлыйм: шедевр ул шуңа шедеврдыр да, аны сәнгатьнең бүтән төре белән кабат тасвирлап яисә ясап булмыйдыр. Менә шуңа күрә дә мин, әйтик, сүз тасвиры остасы Лев Толстой әсәре буенча куелган кинофильмга һич барасым килми. К. Паустовский тасвирларын тагын бүтәнчә сурәтләп буламы, ә Айвазовскийның диңгез дулкыннарын кабат тасвирлап бирергә тел чараларын кайдан табасың…


Кулчатырлы ханым

Трамвайда йоклап барган булсаң да, тротуардан атлаган ханымга һич игътибар итми кала алмас идең. Үзеннән дә элек аның зонтигына дикъкать ителде. Кызыл кулчатыр. Кызыл гына түгел, кып-кызыл. Хәтта кып-кызыл гына түгел, ә бәлки юл тамгаларында фара уты төшүгә үтә көчле кабынып китә торган җете кызыл.

Якынайган саен, зонтик, чыннан да, караш төшкәннән җете кызыллана бара, шулай итеп, күзнең явын ала кебек иде.

У?ллә-Р»У™, кулчатырның әле төсеннән башка РґР° бер хикмәте бар РёРєУ™РЅ. Монысы РґР° РєТЇР· карашын үзенә суырып алырлык сихерле РёРєУ™РЅ.

Трамвай ханым белән тигезләнә бара, карашың ханымнан Т»РёС‡ аерыла алмый, бөтен РіУ™ТЇРґУ™ТЈ белән Р°ТЈР° таба каерыла барасың. РЁСѓРЅРґР° РёРЅРґРµ караш ханымның сын-гәүдәсенә РґУ™ РєТЇС‡У™. У?ллә-Р»У™, ханымның күлмәк РёС‚У™РіРµ РґУ™ РЅУ™РєСЉ кулчатырының чите кебек ТЇРє нәфис челтәрле РёРєУ™РЅ, С‚У©СЃРµ генә күлмәкнеке шикелле чем-кара…

Менә бу яңалык, менә бу мода ичмасам! Моны күрсә, хатын-кызның күзе ничек янмас та, йөрәге ничек талпынып-талпынып куймас. Һай, аның кулчатыр белән күлмәгенең аерылмасыз булуы, һай, ханымның гәүдә-сынына, ыспай атлауларына бу яңалыкның ятышлы булуы, һай, аның нәкъ менә бүгенге әле кар, әле яңгыр явып торган, зонтик белән генә йөрерлек сәгатькә туры килүе!..

Трамвай алга чаба, ханым күренмәс булды. Безгә РґУ™, борылып утырып, тел шартлата-шартлата уйланырга гына калган РёРґРµ. Р?җат РёС‚У™ белә хатын-кыз! Чын РјРѕРґР° корбаннары гына түгел, иҗатчыларны РґР° таба. РљТЇРїР»У™СЂРЅРµ уйланырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™. У? уйлана, тикшерә калсаң РёРЅРґРµ, теләсә РЅРёРЅРґРё яңалыктан РґР°, РёТЈ камил модадан РґР° кимчелек табып була.

Табабыз да! Барыбер табабыз!

Миңа, әйтик, бу мода читтән кергән кебек тоелды. Бездә бит яңгыр бер сәгать яуса, икенчесендә туктый. Дөрес, кояш астында да мондый кулчатыр тотып йөреп була, әмма бездә бит көннәрнең күбесе аязлы-болытлы – яңгыр да юк, кояш та кыздырмый. Мондый көнне зонт күтәреп йөрү… Бер сабыйга әнисе галош сатып алган ди. Аның бик тә киясе килә икән. Тик әнисе, урамда бит коры, яңгыр яугач киеп чыгарсың, дип әйтә ди, малай исә, ә мин табам, дип үҗәтләнә ди. Шуның кебек, яңгыр барыбер явар дип, кулчатырыңны ачып барсаң гына инде. Кыскасы, Лондон, инде, һич югы, Петербург өчен уйлап табылган мода түгелме икән бу?

Шулай да, шулай да… Акыллы бит бу серле кулчатыр хуҗасы! Яңгыр явып торган көннәрнең берсендә шушы трамвай белән шушы урамнан тагын бер үтәм әле мин, билләһи…


Караклык иҗатмы?

Р¤У™РЅРЅРё китапханә директоры, минем белән сөйләшеп утырган көенә, яшь кенә аспирантка керергә СЂУ©С…СЃУ™С‚ биреп, аны тыңлады РґР° гаризасына РєТЇР· ташлады. Аспирант ТЇР· темасына кагылган, элек язылган бер диссертацияне укырга СЂУ©С…СЃУ™С‚ сорый РёРґРµ. У?йтүенчә, СѓР» аның эчтәлеген белә, ТЇР· хезмәтендә Р°ТЈР° карата тәнкыйди фикер белдермәкче була. Бу хакта аның РјРёТЈР° илһамланып СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРµ РґУ™ бар РёРґРµ.

Директорыбыз да – тәҗрибәле фән әһеле – аны хуплар кебек тоелган иде. Тик ул, аның йөзенә дә карап тормыйча:

– У?Р№РґУ™, күчерегез РёРЅРґРµ, күчер, – РґРёРґРµ.

Р?кебез РґУ™ телсез калдык. Шушындый РёР·РіРµ урында утырган кеше шулай РґРёРіУ™С‡, ничек шаккатмыйсың.

Яшь аспирант, ни әйтергә дә белмичә, аптыраудан тынсыз калган иде.

– Рәхмәт, – дип кенә тынын чыгарды.

Шулай да мин, бераз айнып, хәтта төрттерергә дә көч таптым:

– У?Р№Р±У™С‚ киңәшегез өчен РґУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚ тиештер, диссертацияләрне шулай РґР° файдаланырга була икәнен яшь галим РјРѕРЅРґР° ишетмәсә, кайда ишетер РёРґРµ әле, – дидем.

Чыннан да, минем очраклы гына төрттерүемдә дә гаделлек бар түгелме? Бүген тормышыбызда моңа дәлилләр җитәрлек түгелме соң?


Р?ТЈ бөек СЌС€

Р?ТЈ ләззәтле, камил, шул СѓРє вакытта аңлашылып бетмәгән катлаулы СЌС€-гамәл СѓР» – физик хезмәт белән акыл-СЂСѓС…Рё-зиһени хезмәтнең кушылып киткән бербөтен рәвеше. РЈР» РјРµТЈРЅУ™СЂС‡У™ ифрат үзенчәлекле С…У™СЂУ™РєУ™С‚ мизгелләренең ТЇС‚У™ катлаулы тәртип белән укмашкан серле бер төененнән гыйбарәттер. Андый мизгелләр, һәркайсыбызның хәтерендә уелып-уелып калып, гомерлек «тәмле» хатирә булып, РёСЃРєУ™ төшкән саен, шактый тонык яшәешеңдә якты бер РЅСѓСЂ булып сызылып РєРёС‚У™, уйландыра.

Шундый мизгелләрнең берсе һәм иң могҗизалысы мәхәббәт минутларыдыр. Яратышу ул – адәм баласына табигать биргән, кешенең үзенең дә кеше буларак барлык сәләти мөмкинлекләрен – акылын, хисен, көч-гайрәтен, булдыклылыгын, хәйләкәрлеген… куллана-файдалана белгән, үзенә генә түгел, ләззәтне якыныңа да бирү мөмкинлеген күрсәткән, икеңнең дә җаны да, акылы да, тәне, хәрәкәтләре дә күренеп, ачылып китә алган могҗизалы бер күренештер.

Алдан әзерләнү, өркү-шикләрне үзеңдә ничек тә басу-җиңү, аңарга ярарга, ошарга, яраттырырга тырышып, әллә нәрсәләр уйлап чыгару – акыл хезмәтенең иң югары, иң көчле кылларыннан, хисси киеренкелек белән өметләнү, эзләнү, хыяллану – менә бит нинди киеренке иҗади эшчәнлек бит ул мәхәббәт гамәле.

Үзең генә булганда-яшәгәндә һич ачылмый торган, ә икәү булганда ачылып китә торган хасияти сыйфатлар – наз, иркәләү-иркәләнү, сүз белән, моң белән аңлашу-аралашу, бүтән кешене кайгырту, аңа рәхәт, тәмле, ләззәтле булсын дип тырышу.

У?РіУ™СЂ Р±Сѓ чын гамәлият РёРєУ™РЅ, СѓР», һичшиксез, С…У™СЂУ™РєУ™С‚ белән бәйле. Шунсыз хезмәт була алмый. Чыннан РґР°, РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚ гамәлендә кешенең кайсы гына әгъзасы җансыз кала РёРєУ™РЅ. Төнен У™Р№С‚У™СЃРµ РґУ™ СЋРє, көнен РґУ™ әллә РЅРё хәрәкәтләнмәгән әгъзалар хәрәкәткә РєРёР»У™, башка вакытта бер төрле булса, Р±Сѓ юлы СѓР» Р±ТЇС‚У™РЅС‡У™ С…У™СЂУ™РєУ™С‚ ала. Гадәттә, ТЇР·РµТЈУ™ генә бәйле хәрәкәтләр аның белән бәйләнештә ТЇР·РіУ™СЂУ™, икенчегә У™Р№Р»У™РЅУ™, «аны кайгыртуга» РєУ©Р№Р»У™РЅУ™, җайлаша, икеләтә артыграк тырышыла.

Никадәр генә төрлелек кебек тоелса РґР°, Р±Сѓ гамәл үзенә бер катлаулы тәртиптән торуны барыбер СЃРёР·У™СЃРµТЈ. Төрле өлешләрдән торган система Р±РёС‚. Табигатьтә аның «өлешләре» РЅ очратасың: торналар Р±РёСЋРµ, сандугачның өзелеп сайравы, атларның үбешүе, аннары якынаюы… У? кеше мөнәсәбәте У™РЅУ™ шундый өлешләрнең камил берләшүендә. Акыл, С…РёСЃ, СЂСѓС…Рё, С‚У™РЅ хәрәкәтләренең бөтен бер тәртипле төенләнеше. Р™У™, тагын РЅРёРЅРґРё СЌС€-гамәл менә шушылай бөтенлекле башкарыла?! РќРё кызганыч, вакыт-вакыт без үзебез табигать Р±РёСЂРіУ™РЅ менә шушы камил тәртип-бөтенлекне өзгәлибез-бүлгәлибез, тәмен җибәрәбез. Урам чатында үбешеп торган парларны күреп, чыннан РґР°, кызганудан башка РЅРё уйларсың. ТєУ™СЂ гамәлнең РёРєРµТЈРЅРµ РґУ™ канәгатьләндерерлек нәтиҗәсе булырга тиештер Р±РёС‚. У? РјРѕРЅРґР° РЅРёРЅРґРё нәтиҗә!

Бөтен хикмәт шунда ки, әлеге иң камил бөтенлекле гамәлнең нәтиҗәсе дә чын мәгънәсендә могҗиза, җирдә, дөньяда, галәмдә бары бер генә, үзе генә, бернәрсәгә дә, беркемгә дә охшамаган «җимеш» булырга тиеш. Без үзебез – син, мин – барыбыз да, чыннан да, менә шундый җимешбез. Ул нәтиҗә Кеше үзе инде!


Күпсенделәр

Бер җомгада өч газетта берьюлы зур-зур өч язмам чыкты. Өстәвенә әле шушы атнада университетта халыкара зур симпозиумда доклад сөйләдем. Туры килсә килер икән – «Татарстан» журналында фәнни мәкаләм дә басылган.

Р?-Рё-Рё, күңелле РёРЅРґРµ СѓР» ТЇР· исемеңне РєТЇСЂТЇ, РЅРё көтелгән газиз «балалар» С‹ТЈРЅС‹ РєТЇСЂТЇ, аларны кайта-кайта карый-карый, сыйпарга, үбеп алырга җитешеп дулкынлану-С…РёСЃР»У™РЅТЇ, хата җибәреп адәм рисвае итмәделәр РјРёРєУ™РЅ, балакаемның берәр төшен гарипләмәделәр-бозмадылар РјРёРєУ™РЅ РґРёРї дер калтырап, шул СѓРє вакытта СЃРёРЅ язган СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ РґУ™ укып мәгълүмат ала, С…РёСЃР»У™РЅУ™, СЏРіСЉРЅРё РјРёРЅ ТЇР· ниятемә, теләгемә ирештем Р±РёС‚ РґРёРї эчке бер горурлану белән укып чыгулар.

Күп булды бу, артыгы белән түгелме икән. Дөрес, берьюлы язылган түгел, төрле вакытта, төрле халәттә, төрле максаттан язылганнар; кайсы тиз чыкты, кайсы айлар буе ятты. Менә бит басылып чыгуларының бер көнгә туры килүен күр. Хөсетлерәк кешеләргә көнләшергә, гайбәт таратырга да җитә калыр…

Бу күбрәклекне үзем РґУ™ тоям. Бераз уңайсызрак та кебек: берәүләрнеке У™РЅУ™ Р±РёРє озак чыкмый ятадыр РґР° ТЇР· исемен айлар Р±СѓРµ РєТЇСЂРјРё интегәдер. У? РјРёТЈР° менә… РњРѕРЅС‹ТЈ арты хәерле булсын инде…

РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, РјРёРЅ үзем генә күпсенмәгәнмендер. Менә берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ «Сөембикә» журналы баш мөхәрриренең урынбасары Марат У?мирханов РґСѓСЃ шылтырата. Журналның дүртенче санында бер язмам чыгарга тиеш РёРґРµ, көттем-көттем, чыкмады. РЁСѓРЅС‹ аңлатырга шылтыратадыр РёРЅРґРµ РґРёСЃУ™Рј, кая СѓР», сүзен «бик күңелсез СЌС€ Р±РёС‚ әле» РґРёРї башлады Р±Сѓ. РќУ™СЂСЃУ™ булган РґРёСЃУ™Рј, язмамны бишенче санга керткән булганнар РґР° РёТЈ СЃРѕТЈРіС‹ мәлдә, техник СЃУ™Р±У™Рї белән, авторы, СЏРіСЉРЅРё минем исем төшеп калган. Менә СЃРёТЈР° РјУ™! «Бу фамилияне РєТЇРїРјРµ басарга РјУ©РјРєРёРЅ, җитте аңа», – дигәндер РґУ™ Ходай Тәгалә төшереп калдыру җаен тапкандыр. ТєРёС‡ ТЇРїРєУ™Р»У™РјРёРј, чыннан РґР° җиткән РёРґРµ Р±Сѓ арада безнең исемне кабатлау.


Акча – рухи байлык түгел

Узган елгы (1997) дөньякүләм кино казанышлары турында сүз чыкканда, «Титаник» фильмы гел телгә алынды, бөтен рекорд-бүләкләргә ул лаек булды шикелле, «Оскар» ларны иң күп алган фильм да ул иде булса кирәк.

РќРё кызганыч, Р±Сѓ сөенечле фактлардан җыелган уңай С…РёСЃРЅРµ бер кашык дегет пычратып куймасынмы: фильмга карата белдерелгән яхшы сыйфатларның барысының РґР° РґУ™СЂУ™Т—У™СЃРµ акча белән, доллар белән Р±У™СЏР»У™РЅУ™ РёРєУ™РЅ РёС‡! Р?ТЈ РєТЇРї кеше караган – шулкадәр акча җыелган; РёТЈ яхшы роль уйнаган өчен премия бирелгән – шулкадәр долларлык Р±ТЇР»У™Рє; РёТЈ яхшы җыр конкурсында Т—РёТЈРіУ™РЅ – шуныңча сумлык Р±ТЇР»У™Рє бирелгән: акча, сумнар, доллар, евро…

РќУ™СЂСЃУ™РЅРµ бәялиләр? РљРёРЅРѕ Р±РёС‚ нефть С‚У™, агач, металл, автомашина РґР° түгел, У™ бәлки сәнгать У™СЃУ™СЂРµ, СЏРіСЉРЅРё СЂСѓС…Рё РґУ©РЅСЊСЏ. Бу Р±РёС‚ – җан, күңел төшенчәләрен акча белән үлчәү РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·. У?стәгъфирулла. Европача әйтсәк, абсурд РёС‡! Безгә Р±Сѓ Р±РёРє С‚У™ сәер, РјРѕРЅС‹ аңлавы кыен.

Бу фильмга бәйле уйлану барышында аның, чын сәнгать җимеше буларак, безнең карашка, акчага үлчәнми торган, дөресрәге, акча белән генә Т»РёС‡ С‚У™ үлчәнә алмый торган, тагын РґР° төгәлрәк әйтсәк, акча хакында бөтенләй РґУ™ уйланырга тиеш булмаган яклары РґР° ачылып китте. У?йтик, фильмның режиссёры (кызганыч РєРё, исемен хәтерләмим) билгеләнгән акчаны җиткерә алмагач, химаячеләре, У©СЃС‚У™РјУ™ акча Р±РёСЂТЇРґУ™РЅ баш тартып, У™СЃУ™СЂРЅРµ уйланганча төшереп бетермәү куркынычы тудырганнар. Ярый әле иҗат ялкынында янган режиссёр РёРЅРґРµ, акча богавыннан котылып, сәнгать илһамында Р№У©Р·РіУ™РЅ мәлдә булган – СѓР», С€У™С…СЃУ™РЅ үзенә тиешле гонорардан баш тартып, РєРёРЅРѕ төшерүне дәвам иттергән. Чын сәнгать, чыннан РґР°, корбансыз булмый шул.

У? күңел РјРѕРЅС‹ барыбер Р·СѓСЂ югалтуга санамый: акча СЋРє, аның каруы сәнгати казаныштан миллионнар алдында, РЅРёРЅРґРё С…У©СЂРјУ™С‚, РЅРёРЅРґРё дан-С€У©Т»СЂУ™С‚, ТЇР·РµТЈУ™ РЅРёРЅРґРё СЂСѓС…Рё Р»У™Р·Р·У™С‚.


Тәмле мизгел

Уянып киттем. Күз дә ачылды. Мондый хәл еш булмый – уянып киткәч тә, күзне ача алмыйча, озак ятасың, «ачыл, ачыл, торасы бар бит» дип, аларны әле күпме үгетлисең.

Бүген менә ТЇР·Р»У™СЂРµ ачылган. РўУ™СЂУ™Р·У™РіУ™ РґУ™ карап алдым. Р?СЂС‚У™ әле. Биш С‚У™ юктыр. Шулай РґР° тәмам уянылган. РќУ™СЂСЃУ™ уятты СЃРѕТЈ? Читтән тавыш-С„У™Р»У™РЅ РґУ™ булмады, С‚У™РЅРґУ™ РґУ™ авырту-кысталу СЋРє кебек, Аллага шөкер, бар РґР° тәртиптә. Р У™С…У™С‚, тәмле СѓСЏРЅСѓ Р±Сѓ. Р?ркәләнеп, җылынып ятасы РєРёР»ТЇ теләге РґУ™ чыгып бетте. Торырга РєРёСЂУ™Рє!

У?-У™-У™, РјРёРЅРµ Р±РёС‚ язылып бетмәгән эшем уяткан. РЁСѓР» көтеп тора. У?Р№Рµ-У™Р№Рµ, тәгаен шул уяткан. Башка эшләр РґУ™ бар. Алар РґР° әлеге ашыгыч эшкә, СѓСЏС‚, СѓСЏС‚, дигәннәрдер.

Гомерем буена шулай уянган көннәрем аз булмады. Р?ТЈ СЂУ™С…У™С‚, РёТЈ татлы уянулар Р±Сѓ. Калган көннәремдә РґУ™ берүк шулай уянырга язсын.


Сөбханалла

Җәй буе бөркү. Гарык булдык инде. Суда гына ятасы килә. Анда да беркемгә карамыйча.

Хатын-кыз тәмам шәрәләнеп бетте. Суда, комда гына түгел, урамда, транспортта, өйдә дә. Кай төшләрен генә ачып куймыйлар да итәкләрен, чалбар, оек балакларын ничек кенә телеп-кисеп бетермиләр.

Җитмәсә әле, ачык төшләренә, әлбәттә инде, кеше игътибарын, беренче чиратта ирләр игътибарын җәлеп итәр өчен нинди генә ялтыравыклар, хәситәләр тагып бетермиләр, нинди генә буяу, иннек-кершәннәргә буяп чекерәйтмиләр. Тик мондый көнне андый «иҗат җимешләре» нә кемнең генә күз төшерәсе килер икән. Бөркүлектән ми генә миңрәүләнеп калмаган, күңел күзе дә тәмам йомыла язган, бернәрсәгә дә исе китми.

Тукта, тукта, күңел РєТЇР·Рµ бераз уянып китеп, ачыла РґР° башлады түгелме? Трамвайга килеп кергән менә Р±Сѓ туташ-ханым башкалардан бөтенләй ТЇРє аерыла РёРЅРґРµ әллә? Нишләп әле СѓР» Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ аерылырга теләгән – шыксыз ТЇСЂРґУ™Рє баласы. Бөтенләй аерыла РґРёРї РёРЅРґРµ, РЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ кешечә түгел СЃРѕТЈ? Бар РґР° ТЇР· урынында Р±РёС‚, ачыктан-ачык С€У™СЂУ™ төшләре генә күренми. Р?Р·ТЇРµ ябык, аның каруы гади, нәфис, вак чәчәкле, зәвык белән тегелгән җиңел күлмәге аның ТЇР· тәненә РґУ™, менә безгә РґУ™ салкынча рәхәтлек биреп тора кебек. Толымы артка урап куелган, У™РјРјР° СѓР» бөтенләй авылча, өлкәннәрчә ТЇРє С‚У™ түгел – колаклары турысына гынаберничә тотым С‡У™С‡ махсус бөтеркәләп төшерелгән, күңелгә ятышлы булып тирбәлеп-тирбәлеп тора. Заманча! Яшьләрчә!

Йөзенә РґУ™ карыйсы килеп тора: СЋРє Р±РёС‚, бернинди кершән, иннек СЋРє. Р?рен алсу, кашлар табигый кыйгач, РєТЇР· С‚У©РїР»У™СЂРµ күгәртелмәгән СЏРёСЃУ™ зәңгәрләтелмәгән. Бөтен Т—РёСЂРµ табигый.

У?ллә бераз гына РєСѓР» РґР° тигәнме – яңак чите У™Р· генә алсуланып киткән түгелме? У?ллә тумыштан шулай нәфис, РєТЇР· явын алырлыкмы?

Аһ, белмәссең, аермассың, билләһи.

Карале менә, шушы билгесезлек, шуны ачыклыйсы килү хәлалгыч бөркүдә дә кыз-ханым белән кызыксындыра, аны яратып, сокланып, иренмичә, баш түбәсеннән алып бөтен гәүдәсе буйлап, аяк очларына кадәр карыйсын китерә бит…

Аяк очлары? Аның хәтта аякларына килешеп торган үрмә җиңел сандалие башыннан бармак очларының күренүе дә шәрәлек түгел, ә матурлык, табигыйлек булып кабул ителә, чөнки тырнакларына да педикюр ясалган иде. Тукта, чү, анысы да педикюр түгел бугай, әллә табигать биргән пөхтәлек, алсулыкмы?

Аһ, белмәссең!..


* * *

Редактор – төзәтүче генә түгел.


* * *

Телеграф баганасы ул – редакцияләгән чыршы агачы.


* * *

Акча – санаганны, оригинал укыганны ярата.


* * *

Язучыга «кыскарту» тере бармагыңны кисүгә тиң. Кайвакыт язганың ярамаганга түгел, газет битенә сыеп бетмәгәнгә кыскарталар бит. Монысы инде бармагыңны үзең теләп кисүгә тиң.

Тфү-тфү, минем кабер ташыма да фәлән көнне «үлде» дип түгел, «кыскарды» дип язып куярлар сыман.




Җыруларым


Кеше китә, җыры кала, диләр,
Бер җыр калсын әле бездән дә.

В В В В РҐУ™Р№РґУ™СЂ Бигичев, Р?лсур Хөснетдинев, Р¤У™РЅРёСЃ Яруллин


Беренче җыр

Кем үзенең гомерендә беренче җырлаган җырын хәтерли икән? Гадәттә, шундый сорауны атаклы җырчылардан сорыйлар. Алар хәтерләргә азаплана яисә төгәл генә җавап бирә. Карале, мин дә җавап бирә алам икән бит. «Колаксыз Зариф» җыры ул!

Алтынчы класста укыганда шикелле, түгәрәк кенә йөзле җете күзле классташыма игътибар итә башладым, күрәсе генә килеп, сөйләшәсе генә килеп тора. Тик үзенә якын килергә тарсынам, малай, кызлар әллә нәрсәләр күпертер кебек.

РЈР» арада каникул РґР° башланды. Колхоз эшенә җигелдек. У? кыз РєТЇР· алдыннан китми. РђС‚ белән РЁСѓСЂР° буена төшеп, орлык киптергечкә ягарга юан-юан зирекләр РєРёСЃУ™Рј. Балта белән. Маңгайдан тир ага. «Бирешмә, РґРёРј ТЇР·-үземә, кызым РєТЇСЂСЃУ™, хәле беткән РґРёСЃУ™, нишләрсең». Булды Р±РёС‚ менә, олауга җитәрлек зирек киселде; кигәвеннән тибенә-тибенә азапланган атны көчкә тыеп, куладакка агачны С‚У©Р№РёРј, Р±У™Р№Р»У™Рї, кузгалып та РєРёС‚У™Рј.

УЁР№РіУ™ таба ат теләп элдертә, куладак ТЇСЂРіУ™ РґУ™ келтердәп кенә С‚У™РіУ™СЂРё. РњРёРЅ хәтта олау өстенә, салкынча зирекләргә менеп атланам. РљРѕСЏС€ җылыта, СЂУ™С…У™-У™-У™С‚. РўУ™РЅРґУ™ кан уйнаудан туктамый. Хәрәкәтләнәсе РєРёР»У™. Яшүсмердә беренче тапкыр С…РёСЃ сутлары тарала башлаган РјУ™Р» булмады РјРёРєУ™РЅ СѓР»? РњУ™С…У™Р±Р±У™С‚ РґРёРіУ™РЅ серле бер РґУ©РЅСЊСЏ шуннан башланмый РјРёРєУ™РЅ? РњРѕРЅРґР° РёРЅРґРµ СЏРЅУ™С€У™ТЈРґУ™ тагын берәүнең булуы РєРёСЂУ™Рє. Хыялда гына булса РґР°. У? минеке Р±РёС‚ хыялда гына түгел, теге «кызым» РєТЇР· алдына килеп баса. РЈР» РјРёТЈР° шундый РґР° якын, кадерле. Янымда булса, РјРёРЅ Р°ТЈР° әллә РЅРёРЅРґРё «тәмле» СЃТЇР·Р»У™СЂ әйтер идем, битләреннән, кулларыннан сыйпар идем.

Янымда ТЇР·Рµ булмагач, әлеге У™Р№С‚У™СЃРµ СЃТЇР·Р»У™СЂ сәер хәрәкәтләр булып, сәер тавышлар булып РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгарга тели. РЈР» С…РёСЃ җыр булып чыга башлый. РњРёРЅ олауга торып басам, ташыган җырым РјРёРЅРЅУ™РЅ тирә-СЏРєРєР° очып РєРёС‚У™, тарала башлый – бөтен басуга, бөтен юлга берүзем, РјРёТЈР° берәүдән РґУ™ ояласы, тарсынасы түгел. Җырлыйм! Тургайлар ишетә, РєРѕСЏС€, игеннәр, С‡У™С‡У™РєР»У™СЂ ишетә. Җырлыйм! Р?шетсеннәр, РјРёТЈР° РѕСЏС‚ түгел.

Бәлки әле, җырым «аңарга» да барып җитәр! Җырлыйм!


Урманда… Р?лһам Шакиров

Машинада урманга кузгалдым. РљРёС‡У™ Казаннан Р?лһам Шакиров дискын алып кайткан идем – шуны кабыздым. Р?РЅРґРµ урманга РґР° ерак калмаган РёРґРµ. Р?лһам җырлап та җибәрде… «Кара ла гына урман…» – музыкасыз-нисез. РќУ™РєСЉ урман эченә кереп барган сыман…

РљСѓР» үзеннән-ТЇР·Рµ җырны У©Р·РґРµ, аяк газга көчлерәк басты – тизрәк урманга, РєСѓРµ, караңгы урман эченә алып кереп, Р?лһамны шунда бөтен көченә җырлатып җибәрергә! Яңгырасын әле мәһабәт татар җыры кара урманның РЅУ™РєСЉ үзендә.

«Кара ла гына урман…»


Куен дәфтәреннән


* * *

Р?лгиз Кадыйров: «Милләтне саклаучы СѓР» тел генә түгел, килешмим, СѓР» – музыка».


* * *

Композитор: «Моң, көй шигырьнең үзендә була, композитор шуны табып алырга тиеш».


* * *

Кадыйр Сибгатуллин: «Бу тормышта каласы килә бер җыр булып».


* * *

Рәдиф Гаташ: «Җыр – шагыйрьнең бөтен иҗаты, ул – аның халәтен, халкының уен, хисен әйткән сүзләре».


* * *

Гөлзадә: «Җырда яхшылыкны гына күрик: алар күп; зарланмыйк».


* * *

Җырчы, педагог Фатыйма Р?машева: «Балалар җыр аша РєТЇРї СЃТЇР· У©Р№СЂУ™РЅУ™Р»У™СЂВ».


Үзәге бармы?

Җыр – үзенә бер әсәр: эчтәлеге белән дә, төзелеше белән дә бербөтен. Бөтенлеге белән камил.

Р?ТЈ башта аның ТЇР·У™РіРµ булу зарур. Җелеге РґРёРї С‚У™ атыйм. Шунсыз җыр була алмый. У?лбәттә, РјУ™РіСЉРЅУ™ ТЇР·У™РіРµ: В«У™РЅРё турында», «мәхәббәт турында», «авылым турында»… РўРёРє Р±Сѓ әле Р±РёРє РіРѕРјСѓРјРё, томанлы. Т®Р·У™Рє СѓР» РєТЇР· алдына СЃСѓСЂУ™С‚ булып килеп басарга тиеш. Манзара булып… «Бер кыр казы калды аерылып / Т®Р·Рµ очып барган төркемнән»; «Мин борылып карадым: СѓР» борылып карамады РјРёРєУ™РЅ РґРёРїВ»; В«Р?ңнәренә РєУ©СЏРЅС‚У™Р»У™СЂ элеп / РђРє каеннар юлга тезелгән» (Рђ. Фәйзрахманов җырлый); «Елмаеп чыгасың тирмәңнән / Чәчеңне җилләргә таратып ТЇС‚У™СЃРµТЈВ»; «Елама, елама, елама, / РўРёРєРјУ™РіУ™ түгелдер кар СЏРІР°; РўУ™СЂУ™Р·У™ янында кыз бала». РЇРёСЃУ™ Р±РёРє тәэсирле СЃСѓСЂУ™С‚ парча булып: «Кошлар кайта безгә, СЃРёРЅ һаман СЋРєВ»; «Нигә, РЅРёРіУ™ СЃРёРЅРµТЈ шаян РєТЇР·Р»У™СЂ күзләремә болай багалар»; СЏРєРё фәлсәфи бер уйлану мизгеле булып: В«ТєУ™СЂ РєУ©РЅРЅРµ төшемә керәсең»; «Елга ярын сагынып елый / Диңгезнең дулкыннары»; «Үтте РґУ™ китте яшьлегем»; «Кайгыларым алып китим / Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ калмасын» (Рњ. Шәмсетдинева, РҐ. У?СЋРїРѕРІ, Рђ.В  Фәйзрахманов); бала җырлый: В«Р?лләр турында уйлыйм РјРёРЅ / РќУ™РЅРё димәгез РјРёТЈР°!В»; СЏРёСЃУ™ үзенә бер тасвирый СЏРёСЃУ™ хикәяти (вакыйгасы, сюжеты булган) У™СЃУ™СЂ сыйфатында: «Казаннарга барасым бар әле» (Р . Ханнанов СЃТЇР·Р»У™СЂРµ); «Утыр әле яннарыма»; «Мин СЃРёРЅРµ яратам, барыбер үземә каратам…»; Р—. РҐУ™РєРёРј җырларын радио тыңлаучы «мини-спектакль» РґРё.

Зилә Сөнгатуллина җырлаганда, җырны әсәр итеп тоясың – аның техникасы сизелә, хәтта күренә дә кебек: ритм, төгәллек, рифма, авазларның, тын-сулышның төгәл бирелеше, аларның дөрес бәйләнешен тоя, шуны тоюдан, шуны тыңлаучыга да җиткерә алудан ләззәт, тәм табуы аңа да барып җитә, аңлашыла, ләззәтләндерә. Моңа, чыннан да, үзенә бер көч кирәктер!


Тел һәм җыр

Тел булмаса, җыр булмас РёРґРµ; РјРѕТЈ, РєУ©Р№ әле СѓР» җыр түгел, РєУ©Р№РЅРµ, тавышны авыз эченнән РєУ©Р№Р»У™Рї була, сызгырып була, ниндидер коралда уйнап та була, тик җырлап булмый. У?РЅРІУ™СЂ Шаһиморатов, җырда беренчел СѓР» – СЃТЇР·, РґРё.

Җырга сүзне сайлап алу – үзе зур талант, осталык, халыкчанлык чагылышы ул. Телеңне тоемлаганда гына, җанга үтемле җыр чыгара, җырлый аласың. Шундый җыр чыгара алганда гына, телне дә баетып була. Киресенчә, телгә надан «шагыйрьләр», җырчылар тел бозуга шактый өлеш кертә.

Р?ТЈ хәвефлесе – РјУ™РіСЉРЅУ™ төгәлсезлеге. «Ак С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРґУ™РЅ илһам эзләшик». РќРёРіУ™ ак С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРґУ™РЅ? Р?лһам РЅУ™СЂСЃУ™ СѓР»? РђРЅС‹ РЅРёРіУ™ СЌР·Р»У™СЂРіУ™? Р­Р·Р»У™С€ТЇ Р±РёС‚ татарча кемгәдер СЌР·Р»У™СЂРіУ™ булышу мәгънәсендә, кемгә СЌР·Р»У™С€У™Р»У™СЂ? Җырның шуннан СЃРѕТЈРіС‹ СѓРє юлы: «Былбыллар кебек РіУ©СЂ-РіУ©СЂ гөрләшик». РЇРЅУ™ Р№У©Р· сорау: былбыл РіУ©СЂР»У™РјРё Р±РёС‚. Бу хакта заманында РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ Мәһдиев Р±РёРє С‚У™ гарьләнеп, ТЇРїРєУ™Р»У™Рї язып чыккан РёРґРµ. Чыннан РґР°, рифма артыннан РєСѓСѓ әллә РЅРёРЅРґРё мәгънәсезлекләр тудыра. «Күгәрченнәр» иҗек санына туры килми. Бәлки, С‡У™ТЇРєУ™, чыпчыктыр? У?-У™-У™, мәгънәсезлек килеп чыгамы, У™ былбыл РіУ©СЂР»У™ТЇ мәгънәлеме?

Мәгънәсез гыйбарәләр: «Матурым син, гөлем син…»; «Сөям сине, сөям, бел»; «Бергә булыйк, безгә кил».

Эчтәлек мәгънәсезлеге мәгънәсе ягыннан урынсыз сүздән башлана: «Калырга дип әллә сезнең белән /Йөрәккәем шашып тибенә».

Юк икән, җырларда мәгънәсезлек иҗекләрдән үк башлана икән: «Кызлар каз юарга киткәннәр»; «Без ике сандугачлар». Татарда җөмләдә күплекне белдергән башка сүз булса, хәбәр күплектә килми.

Юк РёРєУ™РЅ, җырда мәгънәсезлек авазлардан, хәрефләрдән ТЇРє башлана РёРєУ™РЅ. Бала җырлый: «Элли-бэлли Р±СЌТЇ; Эчеп кайтам» («Очып кайтам» РёРєУ™РЅ). Өлкәннәр РґУ™ калышмый: «Нәрсәгә СЃРѕТЈ СѓР» РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚, / СЃУ©СЋ утында янсак» җырында артист «нәстәгә» РґРё. В«Р?РєУ™РЅВ» урынына «микән», «кайда» урынына «кая» җыр саен РґРёРјУ™СЃУ™ТЈ.

Җыр тыңлаганда аеруча еш ризасызлык тудыра торган кимчелек СѓР» – кабатлау. Аерым СЃТЇР·Р»У™СЂ генә түгел, бөтен бер тезмәләр, куплетлар кабатлана. Бөтен композициясе кабатлауга корылган җырлар бар: «Елмай, елмай, елмай…» (СѓРЅ тапкырдан РґР° РєТЇР±СЂУ™Рє әйтелә); «Тормыш Р±РёС‚ СѓР», тормыш Р±РёС‚ СѓР», тормыш Р±РёС‚ СѓР» ТЇР·РіУ™СЂУ™ / Тормышның СЂУ™С…У™С‚ РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ килер әле безгә РґУ™В»; «Ак каеннар безне РєУ©С‚У™-РєУ©С‚У™, / РљУ©С‚У™ безне, РєУ©С‚У™ якташлар»; «Картайгачтын СЃРѕТЈ була, / Картайгачтын СЃРѕТЈ була, / Картайгачтын СЃРѕТЈ була…» (У?ллә бер егерме тапкыр кабатлый РёРЅРґРµ!) Элекке заманда РёСЃРєРµ патефонның тәлинкәсе У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅРґУ™ төртелеп кала РґР° бертуктаусыз шулай кабатлап тора иде…

Ярый әле андый вакытта чын җырчыларның чын җырлары искә төшеп, җанны тынычландыра. Хәйдәр Бигичев Муса Җәлилнең «Җырларым» ын башкара (Салих Сәйдәшев көе). Җыр язмышы, автор-кеше-тоткын язмышы, ачы язмыш бер хәсрәт төере булып тамакка төелә бара, шул ук вакытта ул өмет суты белән дә сугарылган, йотыла… Ник бер сүзе кабатлансын! Хәтта иң хисле фикер хәтергә уйдырылып калыр өчен кабатлансын иде дип куясың, юк, кабатланмый, җырны күңелгә сеңдерер өчен вакыт әрәм итми…

Кабатлау СѓР» – табигать күренеше, яшәеш ихтыяҗы диярсез. Килешәм, әйтик, биегәндә, РєУ©Рµ РґУ™, хәрәкәте РґУ™, хәтта СЃТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ кабатланмый РјУ©РјРєРёРЅ түгел. У?РіУ™СЂ такмаза (аны җыр РґРёСЋ дөрес булмас) РєУ©РЅРµ-С‚У©РЅРµ туктаусыз калтырап, дерелдәп, селкенеп, сикергәләп, тыпырдап торган дискотека өчен, СЃУ™С…РЅУ™РґУ™РЅ боргаланып-сыргаланып ТЇР·РµТЈРЅРµ СЏРєРё кемнедер Р±ТЇС‚У™РЅРЅРµ булган бөтен РЅУ™СЂСЃУ™ТЈРЅРµ РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ максатында язылган РёРєУ™РЅ, анда мәгънәсен уйламыйча тавыш чыгару өчен генә кабатлау зарури гына түгел, РјУ™Т—Р±ТЇСЂРё РґУ™ шарт, ничек РёРЅРґРµ сәгатьләр буена тибенергә мәгънәле СЃТЇР· табып бетертәсең.

Тик такмазаны чын җыр белән бутамаска иде…


Җыр турында уйларым


* * *

Телнең теләсә нинди байлыгы, нечкәлеге җырда да чагыла ала: «Шул атларга утырып еракларга килә китәсе».


* * *

Җырларга бирелә торган Р±У™СЏР»У™СЂ: уңай С‚У™СЌСЃРёСЂ иткән җырга, гадәттә, «матур җыр» РґРёР»У™СЂ. Уйлабрак әйткәндә, «моңлы», «халыкчан», «татарча», «борынгы» кебек Р±У™СЏР»У™СЂ бирелә. РўРёСЃРєУ™СЂРµ тәэсирле СЏРёСЃУ™ битарафларга Р±У™СЏР»У™СЂ: «башваткыч җырлар», «кабатланган»; Р?лһам Шакиров РњРёРґС…У™С‚ Миншин белән У™ТЈРіУ™РјУ™РґУ™ «килде-китте җырлар» РґРёРґРµ; «очраклы җыр» РґРёРї «Жигули» РЅС‹ теркәп куйганмын.


* * *

Җыр сәнгатендә сан хупланмый, сыйфат кына. Р?лсур Хөснетдинев РёРєРµ елда 200 Р»У™Рї җыр, 400 Р»У™Рї шигырь язган, РґРё (Азатлык радиосы, 1995, 22 октябрь). Сыйфат РґРёРіУ™РЅРґУ™: тешкә тия, төче сүзлелек; СЃТЇР· кадерен бетерүче урынсыз эпитетлар: йолдызлар, сандугачлар, атаклы, бөек, искиткеч Т». Р±.

Татар җыры РґРёРї С‚У™РєСЉРґРёРј ителә, У™ эчтәлеге РґУ™, формасы РґР° урысчадан калька. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, Р?. Хөснетдиневнең В«У?йдәгез биергә» РґРёРіУ™РЅ такмагы. РњРѕРЅРґР° РёРЅРґРµ «чабата», «тула оек» кына коткара алмый.


* * *

Күңелгә якын җырчының осталыгын бәяләү җиңел – аларның «үз» җырлары була. Мәсәлән, Зөһрә Сәхәбиева башкаруында «Үтте дә китте яшьлегем». Аны башка кеше җырласа (мәсәлән, Салават), мин радионы сүндерәм, телевизордан читкә китәм, ким дигәндә колакны томалыйм.


Бераз гына нәзария

Психологлар әйтүенчә, кеше туганнан бирле нинди сүз ишетсә, күреп укыса, барысы да аның баш мие күзәнәкләренә теркәлә бара икән; кирәге чыкканда, аны зиһеннән эзләп табу әллә ни кыен түгел икән.

У? менә җырларны без еш кына сүзләреннән түгел, көеннән РёСЃРєУ™ төшерәбез. Тавышлар, РјРѕТЈ, музыка РґР° РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂРіУ™ язылып барыла РјРёРєУ™РЅРЅРё? РђР№-һай, булмас – РґУ©РЅСЊСЏРґР° Р±РёС‚ тавыш төсмерләре исәпсез-чутсыз, У™ СЃТЇР·Р»У™СЂ, РЅРё әйтсәң РґУ™, исәпле.

Аннары, СЃТЇР· Р±РёС‚ мәгънәле, СѓР» акыл белән, зиһен белән бәйле, РјРѕТЈ, РєУ©Р№ РёСЃУ™ СѓР» С…РёСЃ белән СЏРЅУ™С€У™. У? җанда, күңелдә аларны терки торган РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂ барлыгы РјУ™РіСЉР»ТЇРј түгел.

Алай да моң мәгънәле түгел дип кистереп әйткән кеше дә юк бит. Сандугачның чут-чут дип куюы нинди генә мәгънәле хатирәләр уятмый да, әллә кайчан вафат булган әниеңнең тавыш төсмере колагыңа чалынса, зиһенең әллә нишләп китмиме?!

Димәк РєРё, РјРѕТЈ, РєУ©Р№РЅРµТЈ РґУ™ мәгънәле төсмерләре РєТЇР·У™РЅУ™РєР»У™СЂРіУ™ теркәлә бара, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ баскан мәгънәсез тавышларның күпчелеге, җилгәргәндә очып киткән РєРёР±У™Рє кебек, бер колактан кереп, икенчесеннән чыгып СЋРє та була. У? мәгънәле РјРѕТЈ төсмере барыбер сакланадыр. ТєУ™Рј РЅУ™РєСЉ РєРёСЂУ™Рє мизгелдә, ТЇР·РµТЈ РґУ™ көтмәгәндә… Менә бүген, гадәти бер РёСЂС‚У™РґУ™, Т»РёС‡ уйламаганда күңелгә сәер бер сагыш сарка башлады РґР°, РјРёРЅ аның бөтен барлыгыма Р У©СЃС‚У™Рј РЇС…РёРЅРЅС‹ТЈ «Моң» С‹ булып тарала баруын тойдым. Нишләп, РЅРё өчен менә РЅУ™РєСЉ шушы РјРѕТЈ? Белмим, белмим…

Шулай да мондый сәер билгесезлек мине артык борчымады, киресенчә, сөендерде генә бугай әле: күрче, гомеремдә ишеткән бик тә якын, кадерле, истәлекле авазлар, моң, көй, тавышлар: туганнарымның, иң яраткан кешеләремнең тавыш-сөйләшләре, җырлар, музыка, авылыбызның чишмәләре челтерәве, мал-туар, кош-корт тавышлары, бал кортлары безелдәве, капкабызның шыгырдавы… – барысы да, барысы да минем күзәнәкләремдә саклана икән ләбаса. Һәм мин аларны хәтердә яңарта алам икән. Сөбханалла, нинди рухи байлыгым бар икән!


Р‘У™СЂУ™ТЈРіРµ

Авылдан яңа бәрәңге алып килделәр. Ай-яй тәмле, чыннан да яңа, саф, башка ризыклар бер читтә торсын! Тәме телдән төшми тора.

Нәкъ «Бәрәңге» җыруындагыча!


Бакый

Юбилейларда РєТЇРї булынган. Һәркайсыннан үзенә бер кызык, истәлекле вакыйга Р№У™ мизгел кала. У?йтик, Бакый Урманче турында берәр СЃТЇР· чыкса СЏРёСЃУ™ аның берәр сурәтенә, ТЇР·Рµ ясаган берәр әсәренә юлыксам, келт итеп аның туксан яше бәйрәмендә Р·СѓСЂ, дәрәҗәле театрның шыгрым тулы халык алдында олы РјУ©РЅР±У™СЂРґУ™РЅ ихластан җырлавы хәтергә С‚У©С€У™. Көчле, дәртле тавыш; үзен иркен тота, җырлавыннан үзенә РґУ™, башкаларга РґР° Р»У™Р·Р·У™С‚ бирелүен тоеп, шуннан илһам алып, ихласи җырлый…

У? Р±РёС‚ С…РёРєРјУ™С‚ вакыйганың үзеннән Р±РёРіСЂУ™Рє шул уелып калган мизгелләрнең торып-торып СЏРЅУ™ хәтергә төшеп, үзенә РєТЇСЂУ™ СЏТЈР° бер ачыш булып, күңелдә СЏТЈР° хатирәләр уятып, Р»У™Р·Р·У™С‚, СЂСѓС…Рё бер ачыш биреп куюында. Бакый абыйның Р№У©Р· еллыгын билгеләгән РєУ©РЅРЅУ™СЂ: радио, телевизор сөйли, газетлар СЏР·Р°, Т»У™Р№РєУ™Р» ачып җибәрделәр, залларда әсәрләрен РєТЇСЂСЃУ™С‚У™Р»У™СЂ.

РЁСѓР» РєТЇСЂРіУ™Р·РјУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ берсен карап Р№У©СЂРёРј. Р?ТЈ Р·СѓСЂ залларның берсендә аның РёТЈ күрекле СЃСѓСЂУ™С‚-картиналары  – милләтебезнең атаклы ханымнары. ТєУ™СЂ сурәте еллар Р±СѓРµ ясаган сәнгать әсәренә тиң, РєТЇРїРјРµ РєУ©С‡, илһам сарыф ителгән.

Чү, тукта, болар бит барысы да бер елда – 1987 елда иҗат ителгән. Аларны кайтып-кайтып карыйм. Ялгышмыйм – моннан нәкъ ун ел элек ясалганнар. Бүген аңарга йөз, ә ул елны туксан яшь булган. Мөнбәрдән дәртләнеп, илһамланып җырлаган туксан яше елында.

Сөбханалла, сөбханалла! Туксан яшьтә илһамлы, канатлы, очкынлы иҗатка шундый сәләт, шундый дәрт-көч, гайрәт! Туксан яшьтә! Башында хисле уйлар ташкыны, кулда кыюлык, ышаныч, тәвәккәллек, һәр хәрәкәт-сызык гаҗәеп нечкә тоемлап салынган, «без мәңгелек!» дигән ышаныч белән төшерелгән.

Бирсә дә бирер икән табигать адәм баласына да шундый могҗизаи сәләт һәм шуңа тиң кодрәт, көч!


Башкортча, имеш

Җырның көендә ТЇР·РіУ™ бер РјРѕТЈС‹, сүзләрендә башкалардан аерым СЏТЈР° РјУ™РіСЉРЅУ™СЃРµ булмаса, аны җырларга РЅРёРЅРґРё генә талантлы артист алынмасын, СѓР» Р°ТЈР° барыбер СЏТЈР° җан У©СЂУ™ алмый. У? менә җырчының яхшы гына җырны РґР° бозып, кешеләрне аңардан биздерүе ихтимал. Җыр У©С‡ үзәкле: РјРѕТЈ, СЃТЇР·, тавыш. Өчесе бергә тыгыз, тигез үрелгән чылбыр булырга тиеш. Р?РєРµ Т—У™Р±Рµ тыгыз, тигез үрелеп, өченчесе тырпаеп Р№У™ бушап китсә, җырның күңелгә шома гына үтеп кермәячәге ап-ачык.

Көе нечкә-нәфис, сүзләре сурәтле бер җырыбызны Уфадан бас тавышлы артист җырлый. «…Буең нечкә тал кебек» дигән гыйбарә бар. «Кебек», әлбәттә, татарча нечкә әйтелергә тиеш. Тик артист аны башкортча «куык» ди. Калын әйтә, җитмәсә әле, калын тавышы белән шул сүзне басым белән дә әйтә.

Күз алдына мугыл-мугыл бүлтәеп беткән карт бөкре тал кәүсәсе килеп баса. Менә сиңа җырның үзәге булырга тиешле «зифа буй»…


«Минем» бәя нинди?

Радиодан аңарга кадәр дә концерт башында миңа ошаган берничә җырчы җырлады. Күңелгә ятышлы җырлар. Концерт шулай корылган иде: җырның исемен дә, авторларын да кем җырласын да әйтмиләр, шигырь укыла да, шуның эчтәлегенә бәйләп, моң, җыр агылып китә.

РўРёРє РјРёРЅРµ барыбер нидер борчый. У?-У™-У™, күңелгә җырның ошавы гына җитми, аның Р±Сѓ ләззәтне кемнең бирүен РґУ™ беләсе РєРёР»У™. Тыңлаучы өчен хуҗасыз РјРѕТЈ, җыр була алмый. РђРґУ™Рј баласы табигатьтән РёТЈРіУ™РЅ РєУ©Р№-РјРѕТЈРіР° РґР° гамьле булып С‚У™СЂР±РёСЏР»У™РЅРіУ™РЅ: сандугач сайравы, карлыгачныкы РґРёРї ачыкларга тырыша, шуны ачыклагач, тәмен сеңдереп тыңлый башлый…

Мин уйланган арада яңа җыр башланды. Таныш, күңелгә ятыш көй. Җырлаучысы да беренче тапкыр түгел. Тик менә аның исеме тел очында гына тора. Сизәм: кем икәнен тәгаен ачыкламый торып, җырдан чын ләззәт килмәячәк, күңел тырналып торачак.

У?Т»У™, җыр сүзләренең эчтәлеге РёСЃРєУ™ төшкәч, зиһен ачылыбрак китте: Зөлфия Шакирова Р±РёС‚. Картлач, шуны РґР° оныт РёРЅРґРµ!

Кем икәнен ачыклап, үзенә бер канәгатьләнү алгач, хәзер инде аның җырының, моңының ни өчен күңелгә якын булуын, ни өчен кадерле булуын да уйларга ярый.

У?лбәттә, тавышы. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» җырчының шул үзенчәлеге булырга тиештер. Тагын РЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ аерылсын РёРЅРґРµ аның Р±ТЇС‚У™РЅ җырчыдан! Алай РґРёРјУ™, кайвакыт җырчыны икенчесеннән ТЇР·-үзен тотышы, тәрҗемәи хәлендәге кызыклы СЏРіС‹, кыяфәте, чәче, күлмәге, исем-фамилиясенең ТЇР·РіУ™ булуы, РјУ™РіСЉР»ТЇРј бер композитор, шагыйрь белән генә бәйләнеше Т». Р±.

Азапланып эзләмә, тавышы, иң әүвәле тавышы аера Зөлфияне башкалардан! Шулай да ачыклап бетер: үзенә генә хас тавышы нинди соң аның? Музыка, тавыш белгечләре моны беләдер, ә гади тыңлаучы аңлата аламы? Гадәттәгечә, берни белдерми торган «матур» дип кенә тынычланабызмы?

«Тавышы йомшак» диләр, «күкрәк тавышы» дию дә бар. Тыныч кына ага, тегендә-монда сикерми, тиктомалга, көтмәгәндә үзгәрми, йомшак кына тибрәлә.

Болай тасвирлау да әле «матур» дан әллә ни аерылмый, нәкъ үзенең хасиятен ачыкламый бугай. Андый тавышны тагын «бәрхет» тә диләр шикелле. Бу бит тавышның йомшак булуы өстенә берникадәр елтыравыклы, бәйрәмчә-тантаналырак булуына да ишарә сыман. Шул ук вакытта әлеге сыйфат кычкырып та тормый, Зөлфиянеке йомшаграк, өйдәгечә гадирәк димме. Гомәр абый Бәширов телгә карата әйткән «мамыклы» диюен җырга карата да әйтеп булмый микән?

Р?-Рё-РёС…, җырга карата РґР° шундыйрак, үземчәрәк билге табасы РёРґРµ РґУ™ Р±РёС‚. У? бәлки, тавышының үзенчәлеген билгели алмыйча ләззәтле азап, СЌР·Р»У™ТЇ илһамы кичерткән җырчы бәхетледер?!


Көйме, сүзме – мәгънәле?

Нигә мин бик күп җырның сүзләрен белмим? Бу зур кимчелек түгелме – әллә нинди озын поэмаларны хәтерләүчеләр бар, ә син монда өч куплетлы бер җырны хәтерләмисең!

У? Р±РёС‚ РєУ©Рµ хәтердә – башыннан азагынача РјУ©РіСЂУ™Рї чыга аласың. Бөтен борылыш, тукталыш, паузаларына кадәр, СЃТЇР· белән Р±У™Р№Р»У™РјРёС‡У™, СЌР·РјУ™-СЌР· кабатларга булдырасың.

РќРёРЅРґРё нәтиҗәме? Р?РЅРґРµ әйтелгәнчә, мәгънәле РєУ©Р№ генә, мәгънәле РјРѕТЈ гына, РЅУ™РєСЉ менә мәгънәле СЃТЇР· кебек, акыл Т»У™Рј С…РёСЃ күзәнәкләренә теркәлә бара дибез РёРєУ™РЅ, РґРёРјУ™Рє, Р±Сѓ җырның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ көенә караганда мәгънәсезрәк булып чыга…

Чү, ашыкма! Бәлки, беренче тапкыр ишеткәндә, ул җырның сүзләре ап-ачык әйтелмәгәндер, җырчы авыз эчендә ботка пешереп җырлагандыр.

Бүген менә, тик кенә торганда, тәмле бер РєУ©Р№ хәтергә килеп төште. Р?семе ничек СЃРѕТЈ, исеме? У?Т»У™, «Туктале, Т—РёР», исмәле, җил…» Бу, бәлки, җырның исеме РґУ™ түгелдер, У™ менә җырның асылын тәгаенләрлек СЃТЇР·Р»У™СЂРµ барыбер аныкы, җырның үзәген шулар хасил РёС‚У™ РґУ™. Шулар зиһенгә уелып куелган РґР°. Димәк, җырның болардан РґР° мәгънәлерәк СЃТЇР·Р»У™СЂРµ булмаган…

ТєУ™СЂ тыңлаган җырдан менә шундый мәгънәле, СЂСѓС…Рё РґУ©РЅСЊСЏТЈРЅС‹ баета торган гыйбарәләр зиһенгә уела барсын РёРґРµ: «Йә кайтырбыз, Р№У™ кайтмабыз, / Сау булыгыз, туганнар!В»; «Уйнагыз, гармуннар!В», В«Р?СЂС‚У™ торып, С€У™Р» ябынып, юлга карыйм»…

Нигә нәкъ менә шушы сүз, шушы гыйбарә зиһенгә уелып кала? Анысы инде серле бер күренештер…


Үз җырың

Җырның күз яше кебек яисә чык тамчысы кебек бербөтен булырга тиешлеге табигыйдер бит! Аны бер ана үз карынында йөртеп, үзе табып, үзе үк бүтәннәргә тәкъдим итүе табигыйдер бит! Нигә аны өч кешенең тудыруы мәҗбүри икән?

У?РіУ™СЂ РєУ©Рµ үзенең күңелендә ихластан туып, ТЇР·Рµ ТЇРє шуны СЃТЇР·Р»У™СЂ белән үреп, тыелгысыз бер сулышта җырлап та Т—РёР±У™СЂСЃУ™. (Бар Р±РёС‚, бар Р±РёС‚ бездә РґУ™ шундый «чык тамчылары»: Р?лһам Шакиров, Зөлфәт РҐУ™РєРёРј, Р—У©С„У™СЂ Хәйретдиневнекеләр…)

Моңа бит мин генә борчылмыйм икән. Җырчы Эдита Пьеханың бер әңгәмәсе истә: шундый җыр туганы бар – сүзләрен дә үзең чыгарасың, тик тәкъдим итә башласаң, җырчыга сүз язарга рөхсәт юк, закон кушмый, диләр; җырга «хуҗа» эзләргә туры килгәне булды, шуңа риза «алкашлар» табыла иде әле ярый.

Хөр җырның сулышын буарга гына торган нинди «тәртипләр» бар иде бит. Хәер, алар әле дә баштин ашкан. Җыр әле һаман акча корбаны булудан туктамаган. Үз җырыңны үзең язып, үзең җырлау бәхетен күбрәк татысыннар иде.


Үлемсезлек

Адәм баласының бер дә үләсе, якты дөньядан юк буласы килми. Ул гомеренең теге дөньяда да дәвам итәчәгенә ышана. Шулай да җанның дөньяга кире кайтып яши бирүе турында хыялланып, әкиятләр уйлап чыгара. Кабер өстендәге үлән, чәчәкләр, агачлар, алардагы җимешләр, шулар буйлап хәрәкәтләнгән бөҗәк, күбәләкләр кемнәрнеңдер җаны дип ышаныла. Мәңге яшисе килә!

Тик болар үзләре дә бик вакытлы, кыска гомерле бит, күбәләкнең гомере көннәр белән генә санала, ә кеше җаны, кеше рухы алай кыска булмаска тиеш кебек.

Адәм баласы бу юлы да өметен өзми, ул – чиксез хыялчы. Шагыйрьләр бигрәк тә. Кадыйр Сибгатуллин кеше гомерен җыр итеп күз алдына китерә. Аныңча, җыр ул мәңгелек.

Р?-Рё-Рё, бөек хыялчы! «Бу тормышта каласы РєРёР»У™ бер җыр булып» РґРёРіУ™РЅ РјУ™С€Т»ТЇСЂ юлларын язганда, шагыйребез РєТЇР±У™Р»У™Рє гомерле кыска җырлар РґР° булырын башына РґР° китермәгән ләбаса.


Сер

Зөлфия белән Җәвит Шакировлар җырлый: «Көн дә төшләремә керәсең…» Беренче тапкыр тыңлаганда ук күңелгә якын, ягымлы тәэсир иткән иде кебек. Менә әле дә «колак торды». Аерыласы килми. Нигә шулай икән? Сәбәбен дә уйлый башлыйсың.

Р?хластан әйткәндә СЃРёР·У™Рј: сәбәбен СЌР·Р»У™СЂРіУ™ ашыкмаска кирәктер – РјРѕРЅС‹ күңелнең төбеннән теләмисең РґУ™: җанга ятышлы җырның С‚У™СЌСЃРёСЂ тылсымын алай тиз генә төшенәсе РґУ™ килми, хәтта төшенүдән ТЇР·РµТЈРЅРµ тыеп та торасың кебек.

Аптырарсың: күңелгә ошап бетмәгән яңа җырны тыңлаганда, «Ни өчен ошап бетмәде, нәрсәсе җитми?» дигән сорауга тизрәк җавап эзлисең; бу шулай дөрестер дә, сәбәбе дәлилле, нигезле булса, радиодан еш бирә башласалар, аңа вакыт исраф итмәс, сыйфаты өчен борчылып кәефне кырмас өчен, аны тыңламау җаен табасың.

У? уңай тәэсирле җырның РЅРёРіУ™ якынлыгының серен тиз генә ачасы килмәве табигыйдер, сере ачылыр РґР° әлеге тартымы, якынлыгы сүрелер РґРёРї шикләндерә.

«Көн дә төшләремә керәсең…» җырының «серен» әллә ничәнче тапкыр тыңлаганда, бераз ача төштем кебек: сүзләренең мәгънә төсмерен моңарчы тирәнтен уйлап җиткермәгәнмен түгелме:

Көн дә төшләремә керәсең…
Тирмәдән чыгасың,
Янымнан үтәсең,
Үләннән чык коелып кала…

Чү, бу бит төшләргә керә торган мәхәббәт турында гына түгел икән бит, монда кеше дөньясы, аның табигатьнең үзе белән якынлыгы сурәтләнгән түгелме? Монда әле ачылып бетмәгән яңа бер сер ята түгелме? Карале, кабат, кабат тыңларга кирәк икән бит әле бу ягымлы җырны…


Р?лһам чыганагы

Яшьлек турындагы кыйссамны тәмамларга РґРёРї, «Переделкино» Р?җат йортына килдем. Языла. Менә У™СЃУ™СЂРЅРµТЈ РёТЈ нечкә, РёТЈ хисле ноктасына РґР° җиттем: ярату мизгелләре. Абау, нишләдем – төртелдем РґУ™ калдым Р±РёС‚. Каләм чалкан ятты.

Ярый әле андый вакытта фикерләү рәвешен яисә теманы үзгәртә алам, фәнни эшем бар иде – шуңа күчтем.

Язып арыгач, укуга күчәм. Бер мемуар укый башлаган идем, укылды, мавыктыра хәтта, бүген, көчәнмичә, үземне үзем азапламыйча гына шуны дәвам иттердем.

Тик сизәм: аңымның төпкелендә төп «эшем» – теге мәхәббәтем кымырдый. Мемуарның тарту көче сизелеп кимеде, читкә куясы килә башлады. Үзеңне көчләү файдасыз икәнен сизеп, өстәл тартмасына үреләм, анда кечкенәрәк китаплар – Гавриил Державинның, Гомәр Хәйямның шигырь китаплары. Шулардан мәхәббәт турындагы шигырьләрен чүпләп-сайлап укый башладым.

Сизәм: шигырьләр мине илһам чыганагына шактый якынайтты, мин янә каләмгә үрелеп, үз теләгәнемне язарга әзерләнеп беттем кебек. Тик… барыбер нидер җитми әле, шигырьләрне дә менә-менә кире өстәл тартмасына салырга торам.

Ниһаять, гәүдәм турая башлый, күкрәк күтәрелә, күтәрелә, сулыш-тын ачыла бара, ачыла бара, ул көй булып, җыр булып бәреп чыга: «Хафизәләм, иркәм…»

Шундук кулыма каләмемне дә алам, язарга да тотынам… Көтелгән илһам чыганагым моң, җыр булган икән…


Нишләргә белмәгәндә

Санаторийда ял итүчеләрнең үз концерты булды. Яратам шундый тамашаларны. Гадәттә, олылар чыгыш ясый. Яшьтәшләр. Үзләре дә, җырлары да, кичерешләре дә аңлаешлы.

Аерма тагын шунда: чын концертта чын артист үзен алдан әзерләгән була – кайсы җыр белән башларга да кайсы белән төгәлләргә дип, бу җыр кирәкмәс, чөнки аны үткән концертта фәлән артист җырлады инде дигәнрәк сәбәпләр белән «оештырылган» җырлар җырлана, тыңлаучы күңеленә нәкъ менә шушы минутта, нәкъ менә шушы артист җырлавында якынрак кабул итәр дип түгел.

У? «үзешчән» үзенеке РґРёРї санаган, СЏРіСЉРЅРё ТЇР·Рµ, туганнары, иптәшләре яраткан, гомер Р±СѓРµ күнеккән, үзенә Р№У™ җан дустына гына җырлый, ничек С‚У™СЌСЃРёСЂ итәсен уйлап борчылмый, шуңа РєТЇСЂУ™ СѓР» Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ ошармы РґРёРї курыкмый. Ничек РёРЅРґРµ гомер Р±СѓРµ ТЇР·-ТЇР·РµТЈУ™ У©Р№РґУ™ РґУ™, эштә РґУ™, хәтта урамда РґР° җырла РґР° кеше алдында, СЃУ™С…РЅУ™РґУ™ югалып каласың РґРё. Булмаганны…

Мондый концертларда чын артистларда, гадәттә, очрамый торган, дөресрәге, «юл куелмый» торган сәер, кызыклы хәл, күренешләр дә булгалый. Аларын да көтәсең, табигый дип саныйсың. Бүген дә…

Олы гына бер абзый солдат җырын җырлый башлады. Тавышы көр, ихлас, һәр сүзен күңелгә барып җитәрлек итеп, үткәзеп әйтә.

Шулай РґР° СѓР» дулкынлана РёРґРµ. Җырга күнеккән булса РґР°, халык алдына чыгып җырлау РєУ©РЅ саен булмый Р±РёС‚. Үзенә җырлаганда, әйтик, аккомпаниатор РєРёСЂУ™РєРјРё СЏРёСЃУ™ РёРєРµ куплет арасын саклау РґРёРіУ™РЅ кагыйдә булмый. У? РјРѕРЅРґР° шул ара РјУ™Т—Р±ТЇСЂРё. ТєУ™Рј җырчы шул арада нишләргә белми югалып кала РёРєУ™РЅ. Кайберәүләр Р№У™ С‚ТЇС€У™РјРіУ™ текәлеп тора, Р№У™ сәер елмаерга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була, Р№У™ кулын кулга ышкый, Р№У™ баянчысына нидер дәшмәкче була…

Бу абзый, тик кенә торганда, кул сәгатенә карап-карап куя. Күрәсең, бу аның дулкынланганда яисә ихтыярсыздан тик торганда ясарга күнеккән хәрәкәтедер, гомер буе шулай итәргә гадәтләнгән булгач, монда гына ул аннан кача, гадәтен үзгәртә алмый бит инде.

Тамашачы да аны шулай аңлады…


Теләмичә көтү

РўСѓР° СЏТЈР° җыр. РЎРёТЈР° РґР° килеп Т—РёС‚У™. Р?шетәсең РґУ™, күңелеңнең моңарчы тибрәнмәгән кыллары тибрәнеп, җанны иркәли… Р™У™ күңелгә ТЇС‚У™ алмыйча төртелеп тора. Борчый.

РќРёРЅРґРё генә булса РґР°, җыр китеп бара. У?РјРјР° кайсы СЏРіС‹ белән булса РґР° хәтердә кала. Ошаган булса, аның кабатлануын РєУ©С‚У™СЃРµТЈ. РЁСѓР» СѓРє вакытта Р±РёРє еш кабатламасалар ярар РёРґРµ РґРёРї С‚У™ уйлыйсың. Р§У©РЅРєРё ачы сабагың бар: РєТЇРїРјРµ тәэсирле, уңышлы җырның кабатлап кадерен бетерделәр.

Ярый әле уңай мисаллар да юк түгел. Шәхсән миңа тарихы белән дә бик якын «Казаннарга барасым бар әле…» җырын радиолар күп булса елга ике тапкыр бирәләр. «Кәрәкәшлем минем» җырына да язмыш шундый миһербанлы.

У?ле менә «Капкада кеше тавышы» РґРёРіУ™РЅ җырның язмышын дулкынланып-борчылып РєТЇР·У™С‚У™Рј. Берүк, еш кабатлый күрмәгез. Елга РёРєРµ тапкыр ишетсәм, РјРёТЈР° шул Т—РёС‚У™, РјРёРЅ шуңа риза…


Тының җитмәсә, менмә җыр тавына

Радио Наҗар РќУ™Т—РјРё сүзләренә җырлар тапшыра. Чираттагысы: «Таулар юлын җырсыз үткәнем СЋРєВ». Р?СЂ-ат җырлый. Тавышын ишетүгә ТЇРє – ризасызлык, РЅРёРіУ™ Р¤У™СЂРёРґУ™ Кудашева түгел?




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/i-m-nizamov/bortekt-n-koshel-zh-yentyk/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения